ج.3 (چاپ چهارم: 1384).

يادداشت: ج. 2و3 (چاپ پنجم: 1385).

يادداشت: ج.3 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت: ج. 3 (چاپ هفتم: 1387).

يادداشت: ‫ج. 4 (چاپ سوم: 1385).‮

يادداشت: ج.4 (چاپ چهارم: 1386).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ دوم: 1385).

يادداشت: ج. 5 و 6 (چاپ سوم: 1386).

يادداشت: ج. 6 (چاپ چهارم: 1387).

يادداشت: كتابنامه .

موضوع: تفاسير شيعه -- قرن 6ق

شناسه افزوده:اميري شادمهري ، احمد، 1341-، مترجم

شناسه افزوده:واعظ زاده خراساني ، محمد، 1304-، مقدمه نويس

شناسه افزوده:بنياد پژوهش هاي اسلامي

رده بندي كنگره: ‫ BP94/5 ‫ /ط2ج9041 1374 ‮

رده بندي ديويي: ‫ 297/1726

شماره كتابشناسي ملي: م 75-3236

بِالَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ اين عبارت از مجادله هاى احسن است.

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ و ما هم چنان كه كتابهاى پيشين آسمانى را فرستاديم، اين كتاب را به سوى تو فرستاديم كه ساير كتابهاى آسمانى ديگر را نيز تصديق مى كند.

فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مقصود از اهل كتاب عبد اللَّه بن سلام و كسانى است كه با او ايمان آورده اند.

وَ مِنْ هؤُلاءِ از اهل مكّه.

برخى گويند: مقصود از «فَالَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ» كسانى از اهل كتاب هستند كه پيش از زمان پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله بوده اند. «وَ مِنْ هؤُلاءِ» كسانى از آنها كه همزمان با پيامبر هستند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 9

وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا آيات ما را با آشكار بودنش انكار نمى كنند مگر كسانى كه در كفر پا فشارى مى كنند.

وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ و تو پيش از نزول قرآن هرگز نوشته اى را نخواندى و با دست خود چيزى ننوشتى، زيرا تو «امّى» بودى و هيچ خطّى را نمى دانستى.

إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ زيرا اگر چيزى از خواندن و نوشتن مى دانستى، بى ترديد افراد مبطل از اهل كتاب درباره ادّعاى تو ترديد و شكّ مى كردند و علاوه بر آن مى گفتند: آنچه را كه ما در كتابهايمان در توصيف پيامبر يافته ايم، اين است كه او امّى است نه مى نويسد و نه مى خواند، در حالى كه اين پيغمبر آن كسى نيست كه در كتابهاى ما توصيف شده است [زيرا هم مى خواند و هم مى نويسد] و يا مقصود اين است كه مشركان مكّه ترديد مى كردند و مى گفتند: شايد قرآن را ياد گرفته است و يا با دست خودش نوشته است.

بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ

الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ بلكه اين قرآن آيات روشن و آشكارى است در سينه كسانى كه علم به آنها عطا شده و آنها پيامبران، ائمّه و دانشمندانى هستند كه قرآن را حفظ مى كنند و در سينه هاى خود نگه مى دارند و معناى آن را در دلهاى خود نقش مى كنند و اين دو از خصوصيّات قرآن است كه هم معجزه بودن آيات آن روشن، و هم در سينه ها حفظ مى شود و هم بيشتر آن را حفظ دارند و مى خوانند. به خلاف ساير كتابهاى آسمانى كه نه معجزه اند و نه خوانده مى شوند مگر از روى نوشته ها.

وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ و اين آيات روشن ما را انكار نمى كنند مگر كسانى كه در ستم و ظلم فرو رفته اند و عناد مى ورزند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 10

الهى آنها را از بالاى سر و پايين پا فرو گيرد و مى گويد بچشيد كيفر آنچه را كه (در دنيا) انجام داديد. (55).

آگاه است.

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْباطِلِ كسانى از شما كه به باطل گرويدند يعنى چيزهايى غير از خدا را پرستش مى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 12

أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ آنان زيان كنندگان در معامله هستند، زيرا به عوض ايمان، كفر را خريده اند.

وَ يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذابِ در خواست شتاب در عذاب، به عنوان استهزا و تكذيبى است از سوى آنها. و مانند اين مورد است گفتار نضر بن حرث كه به استهزا گفت:

فَأَمْطِرْ عَلَيْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ «بر سرمان سنگ از آسمان ببار» (انفال/ 32).

وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّى اگر نبود زمان معيّنى كه خدا تعيين كرده است و وقتى كه مقدّر فرموده است و نبود مدّتى كه حكمتش تأخير عذاب را تا آن زمان لازم دانسته است بى ترديد عذاب بر آنها نازل مى شد. آن موعد معيّن زمان نابودى و هنگام اجل آنها است و برخى گويند مقصود زمان آخرت است، زيرا خداوند به پيامبرش (صلّى اللَّه عليه و آله) وعده داده است كه امّتش را در اين دنيا دچار عذاب و بيچارگى نكند و كيفر آنها را تا روز قيامت به تأخير اندازد.

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ البته جهنّم كافران را احاطه كرده است و چون ناگزير سرنوشت همه كافران به جهنّم است گويا هم اكنون آنها را احاطه كرده است و يا بزودى احاطه خواهد كرد. «1» چنان كه در آيه بعد فرموده است. «2».

يَوْمَ يَغْشاهُمُ الْعَذابُ روزى كه عذاب كافران را فرا گيرد. و بنا بر تعبير اول (كه گويى هم اكنون جهنّم آنها را احاطه كرده است) ظرف «يوم» به وسيله فعل مقدّر منصوب است. (يعنى يوم يغشيهم ... كانت جهنّم محيطة بهم، خلاصه از

كشّاف).

مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ اين عبارت مانند آيه اى است كه مى فرمايد:

__________________________________________________

1- در اين جا تفسير دقيقترى نيز براى آيه وجود دارد به تفسير نمونه و غير آن در اين آيه و در سوره تكاثر مراجعه شود.

2- بنا بر اين يعنى به تفسير دوم كه بزودى احاطه خواهد كرد، ظرف «يوم» متعلق به «محيطة» است يعنى سنحيط بهم يوم يغشاهم ... ويراستار.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 13

لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ «براى كافران در دوزخ بسترها گسترده و سرا پرده ها افراشته اند» (اعراف/ 41) و مانند ديگر آيه اى است كه مى فرمايد: لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ «و براى آنها از بالا و زير، سايبانى از آتش دوزخ است» (زمر/ 16).

وَ يَقُولُ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ لفظ (يقول) هم با (ياء) خوانده شده و هم با «نون» «نقول» و مقصود اين است كه كيفر كارهايى را كه انجام داده ايد، بچشيد.

چيز داناست (62).

حتّى براى انجام آن دستور داد كه مناسبترين شهر برگزيده شود، به دنبال آن فرمود:

كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ هر كه در هر جا باشد تلخى مرگ را در مى يابد.

لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً آنها را در غرفه ها و بالا خانه هاى مرتفع بهشتى جاى مى دهيم.

اين عبارت «لنثوينّهم» كه از ماده ثواء است نيز خوانده شده است چنان كه عرب مى گويد: ثوى فى المنزل در منزل سكونت كرد. و اثوى غيره: ديگرى را جاى داد. و علّت اين كه به غرفا نيز متعدّى شده يا اين است كه عبارت در اصل «لنثوينّهم فى غرف» بوده و حرف جرّ حذف شده است و يا علّت اين است كه به جاى فعل لننزلنّهم قرار داده شده (كه دو مفعولى است) و يا ظرف موقّت و محدود، به ظرف مبهم تشبيه شده است (و از اين رو، نيازى به حرف جرّ ندارد).

الَّذِينَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ كسانى كه به خاطر دين بر دورى از وطن و شدايد و سختيهاى آن و بر اطاعت از خدا و ترك معصيت شكيبايى مى كنند و جز بر خدا بر ديگرى توكّل نمى كنند.

و چون خداوند دستور داد كه مسلمانان از شهر مكّه هجرت كنند آنها از فقر و تنگدستى ترسيدند و گفتند: ما چگونه به شهرى برويم كه وسيله زندگانى در آن شهر براى ما آماده نيست سپس به آنها گفته شد:

وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا واژه «دابّه» به معناى هر ذى روحى است كه روى زمين حركت مى كند چه عاقل باشد و چه نباشد. و برخى از اين جنبنده ها به خاطر ناتوانى و ضعيف بودن، نمى توانند روزى خود را حمل كنند.

ترجمه

جوامع الجامع، ج 5، ص: 16

اللَّهُ يَرْزُقُها وَ إِيَّاكُمْ اين خداست كه آنها را و شما را، روزى مى دهد، مقصود اين است كه آن حيوانات ضعيف كه روزى خود را نمى توانند حمل كنند و همچنين شما را، با اين كه مى توانيد روزى و سرمايه كسب خود را حمل كنيد، تنها خداوند است كه روزى مى دهد بنا بر اين هجرت را به خاطر اهتمام به روزى ترك نكنيد.

وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ و خداوند سخن شما را كه مى گوييد: از فقر مى ترسيم مى شنود و به راز درون شما آگاه است.

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ و اگر از اين مشركان مكّه بپرسى كه چه كسى آسمان و زمين را آفريده است بى گمان مى گويند خداوند آنها را آفريده است، و خداوند است كه خورشيد و ماه و مسير آنها را مسخّر و مشخص كرده است.

فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ پس چگونه از حق و توحيد خداوند بر مى گردند و به دروغ روى مى آورند.

وَ يَقْدِرُ لَهُ قدر الرّزق يا قتر الرّزق يعنى روزى را محدود و تنگ كرد (ضدّ بسط و گشايش) و مقصود از «له» «لمن يشاء» است يعنى روزى را بر هر كس كه بخواهد تنگ و محدود مى كند، بنا بر اين ضمير در «له» به جاى «من يشاء» قرار داده شده است.

إِذا هُمْ يُشْرِكُونَ (65) لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ وَ لِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (66) أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ (67)

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُ أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْكافِرِينَ (68) وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ (69)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 17

آن است، يعنى همان طور كه مدّت بازى كودكان ساعتى بيش نيست و پس از آن متفرّق مى شوند، گويا دنيا هم بازيچه اى است كه ساعتى بيش طول نمى كشد و با همان سرعت زوال مى يابد و بازى كنندگان كه اهل دنيا هستند متفرّق و نابود مى شوند.

وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ در سراى آخرت تنها زندگانى دائمى است كه هيچ ناگوارى و كدورتى همراه آن نيست، و گويا سرشت آن زندگى خالص است.

لفظ «حيوان» مصدر حيى است و اصل آن حييان بوده و حرف (ياء) دوّم به «واو» تبديل شده است و بدين سبب هر موجودى را كه داراى زندگانى است حيوان نامند.

لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ اگر آگاه بودند زندگى دنيا در آنها تأثيرى نمى كرد و از راه حقّ منحرف نمى شدند.

فَإِذا رَكِبُوا اين عبارت به جمله محذوفى كه شرح حال كافران، بر آن دلالت دارد، متّصل شده است و مقصود اين است كه كافران، با آن شرك و كفر و عنادى كه دارند، هر گاه بر كشتى سوار و با خطر روبرو شوند خدا را مى خوانند مانند مؤمنانى كه در دين خدا خالصند و جز به خدا به چيزى ديگرى توجّهى ندارند و معبود ديگرى را با او نمى خوانند و تنها از او كمك مى خواهند، امّا زمانى كه ما آنها را به ساحل نجات و خشكى آورديم و نجات داديم و از خطر ايمن شدند دو مرتبه به حالت اوليه شرك خود باز مى گردند.

لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ وَ لِيَتَمَتَّعُوا عبارت «ليكفروا و ليتمتّعوا» با كسر هر دو (لام) خوانده شده است و در اين صورت دو احتمال است: يك احتمال آن كه «لام» در هر

ترجمه جوامع الجامع، ج 5،

ص: 19

دو، «لام» (كى) يعنى حرف نصب و علّت است به معناى اين كه كافران، براى اين كه كفران نعمت كنند و تنها از آن لذّت و تمتّع برند، به شريك خود بازگشتند. احتمال ديگر اين است كه «لام» لام أمر غايب و براى تهديد و توعيد باشد. و قرائت كسى كه و ليتمتّعوا به سكون لام خوانده است، شاهد بر احتمال دوم است. و مانند اين مورد آيه ديگرى است كه مى فرمايد: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «هر چه مى خواهيد انجام دهيد كه خدا به آنچه انجام مى دهيد، بينا است» (فصلت/ 40).

سپس خداى سبحان نعمت امنيّت از قتل و غارت را كه به آنها ارزانى داشته است تذكّر مى دهد و به ياد آنها مى آورد، در حالى كه عربهاى اطراف مكّه يكديگر را قتل و غارت مى كنند و با اين كه تعداد آنها از عربهاى مكّه بيشترند، ساكنان مكّه از نعمت امنيّت و آسايش بر خوردارند و بدين سبب خداوند آنها را سرزنش و توبيخ مى كند كه به باطل و بتهايى كه در مقابل خدا قرار داده ايد گرويده ايد. و اين نعمت آشكارا و ديگر نعمتهاى خدا پيش شما كفران و ناسپاسى مى شود.

أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ اين عبارت استفهام تقريرى است كه قرار گرفتن آنها را در جهنّم تأكيد مى كند مانند اين كه شاعر گفته است: (آيا شما بهترين مردم نيستيد كه بر چهارپايان تندرو سوار مى شوند و به سبب زيادى بخشش، بخشنده ترين جهانيان نيستيد؟) «1» همزه استفهام انكارى است كه بر نفى داخل شده و به معناى تقرير برگشته است [يعنى مسلّما چنين است ]. در اين آيه دو وجه محتمل است:

اوّل اين كه

آيا با اين كه كافران چنين دروغى را به خدا نسبت مى دهند و ادّعا مى كنند كه او شريك دارد و اين چنين حقّ را تكذيب و انكار مى كنند؟ نبايد جاى آنها در جهنّم باشد؟ و شايسته آن نيستند كه در آن جاى گيرند؟

دوم اين است كه آيا به عقيده خود كافران و پيش آنها، صحيح نيست كه جايشان

__________________________________________________

1 «أ لستم خير من ركب المطايا و أندى العالمين بطون راح».

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 20

در جهنّم باشد كه جرأت و جسارت چنين كارى را كرده اند؟

وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا آن چيزهايى را كه واجب است در راه ما و به طرفدارى از ما با آنها جهاد كنند، نفس امّاره به سوء، و شيطان و دشمنان دين است.

لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا به يقين ما هدايت آنان را به راههايى كه به ثواب ما منتهى مى شود زياد مى كنيم و همچنين توفيق آنها را در اطاعت بيشتر از ما كه موجب خشنودى ما مى شود افزون مى كنيم. اين مورد مانند اين آيه است كه خدا مى فرمايد: وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً «و آنان كه هدايت را پذيرفتند خدا بر هدايتشان بيفزود» (محمد/ 17).

برخى از مفسّران چنين گويند: هر كه در آنچه مى داند كوشش كند، ما او را به آنچه نمى داند راهنمايى مى كنيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 21

بدون كتاب و روميها عيسوى و اهل كتاب بودند. و از طرفى مشركان شاد شدند و گفتند: شما و نصارى اهل كتابيد و ما و فارسيها اهل كتاب نيستيم. و همان طور كه برادران ما بر برادران شما پيروز شدند ما هم بر شما پيروز مى شويم. پس از گفتار مشركان اين آيه نازل شد:

وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ به يقين پس از آن كه فارسيها بر روميها غلبه كردند بزودى روميها بر فارسيها در اندسالى غلبه خواهند كرد.

اين آيه شريفه از آيه هايى است كه بر درستى و صحّت نبوّت پيامبر ما صلّى اللَّه عليه و آله گواه است و همچنين گواه است كه قرآن از جانب خداى سبحان است، زيرا قرآن از رويدادى كه بزودى اتّفاق خواهد افتاد خبر مى دهد و اين غيب است كه جز خداى عزّ و جلّ نمى داند.

ابى سعيد خدرى گفت: ما مسلمانان به همراه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله با مشركان عرب روبرو بوديم و همان زمان روميها و فارسيها هم درگيرى داشتند. خداوند ما را بر مشركان پيروزى داد و روميها را هم بر مجوسيها پيروز گردانيد و ما به خاطر پيروزى بر مشركان و پيروزى اهل كتاب بر مجوس شاد و خوشحال شديم و آيه شريفه و يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ اشاره به همين مورد است و اين پيروزى روز جنگ «بدر» واقع شد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 24

مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ يعنى اوّل و آخر دو زمان، زمان مغلوب شدن و زمان پيروز شدن يعنى مغلوب شدن آنها در ابتدا و غالب شدنشان در آخر نبود جز به امر و خواست خدا.

وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ

الْمُؤْمِنُونَ روزى كه روميها بر فارسيها پيروز شدند، مؤمنان، به سبب يارى و غلبه دادن خداوند اهل كتاب را بر غير اهل كتاب، شاد مى شوند. بعضى از مفسّران گويند: مقصود از يارى خدا اين است كه خداوند بعضى از ستمكاران و كافران را بر بعض ديگر مسلّط مى سازد، و تفرقه كلمه و اختلاف ميان آنها ايجاد مى كند، كه اين خود باعث قدرت و قوّت اسلام مى شود.

لفظ «وعد» در عبارت «وعد اللَّه» مصدر تأكيدى است هم چنان كه به ديگرى مى گويى: لك على ألف درهم اعترافا اعتراف مى كنم كه هزار درهم طلب تو بر ذمه من است، زيرا در تقدير چنين است: اعترف لك به اعترافا و وعد اللَّه ذلك وعدا، چرا كه جمله پيش در معنا و مفهوم «وعد» مى باشد.

سپس خداوند كافران را مذمّت و سرزنش مى كند كه اينها به امور دنيا بصيرت دارند و منافع و مضارّ آن را بخوبى درك مى كنند در صورتى كه از امور دين و آخرت بكلّى بى خبر و غافلند. حسن [بصرى ] گفته است:

آگاهى بعضى از آنها در امور دنيا و (كسب و تجارت) آن اندازه بود كه يك درهم را روى ناخنشان مى گذاشتند و وزن آن را مى فهميدند و خبر مى دادند، ولى همين ها نمى توانستند بدرستى نماز بخوانند.

يَعْلَمُونَ ظاهِراً، عبارت «يعلمون» بدل از «لا يعلمون» است. و در اين بدل آوردن، اعلام و آگاهى است بر اين كه عدم علم كه جهل و نادانى است، با علمى كه از امور دنيا تجاوز نمى كند يكسان است.

أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ در عبارت «فى أنفسهم» دو احتمال است:

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 25

يكى احتمال اين است كه ظرف باشد، در اين

صورت معنا اين است كه چرا در دلهايشان كه تهى از فكر است، تفكّر را ايجاد و احداث نمى كنند، بديهى است كه تفكّر تنها در قلب است ولى براى تصوير زيادترى از حال متفكّرين به طور كنايه ذكر شده است، چنان كه گويند: اعتقد فى قلبه با اين كه اعتقاد تنها در قلب است، باز هم قلب براى تأكيد گفته شده و مقصود اين است كه چرا فكر نمى كنند و چنين سخنانى را مى گويند و يا چرا فكر نمى كنند تا اين مطالب را بدانند و درك كنند.

احتمال ديگر اين است كه صله براى تفكّر باشد و معنا اين است كه چرا در نفس خود كه نزديكترين مخلوقات به آنهاست. تفكّر و تدبّر نمى كنند تا بفهمند آنچه را كه خدا از بدايع حكمت در نهاد آنها به وديعت گذاشته و آفريده است همه دلالت بر تدبير و حكمت مى كند و هيچ كدام مهمل و بيهوده نيست.

إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى خداوند هيچ مخلوقى را باطل و بيهوده و بدون هدف صحيحى نيافريده است، بلكه تمام آفريده ها همراه با حقّ [و هدف معيّن ] و حكمت است و با فرض مدّت معيّنى است كه ناگزير به آن مدّت منتهى مى شود كه همان روز قيامت و زمان پاداش و هنگام حساب است.

بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ مقصود از لقاء خداوند همان أجل مسمّى و روز قيامت است. و حرف «باء» در كلمه بالحقّ مانند حرف «باء» در اين مثال است كه مى گويى:

اشتريت الفرس بسرجه و لجامه: اسب را با زين و افسار و دهنه، خريدم [حرف «باء» در هر دو مورد «با» ى مصاحبت و معيّت است.].

فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (9) ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ (10) اللَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (11) وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ (12) وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكائِهِمْ شُفَعاءُ وَ كانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ (13)

وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ (14) فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ (15) وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ (16)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 26

بود و به آن چيزهايى كه شريك خدا قرار داده بودند كافر مى شوند (13)

و روزى كه قيامت برپا شود، (مردم) از هم جدا مى شوند (14)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 27

امّا آنان كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند در باغى از بهشت شاد و مسرور خواهند بود (15)

و امّا آنان كه كافر شدند و آيات ما و لقاى آخرت را انكار كردند در دوزخ، براى عذاب الهى، حاضرشان كنند. (16)

اسوء و به معناى زشت تر و ناپسنديده تر است مانند حسنى كه مؤنّث أحسن است و مقصود اين است كه آن كافران در دنيا با هلاك شدن كيفر مى بينند و سرانجام آنها در آخرت هم از همه بدتر است. لكن در آيه به جاى ضمير، اسم ظاهر قرار داده شده است. امّا كسى كه «عاقبة» را منصوب خوانده است آن را خبر «كان» قرار داده است. و منظور از «سوأى»

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 28

بدترين كيفر و عقوبتهاى روز قيامت است كه جهنّم مى باشد.

أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ عبارت «أن كذّبوا» به معناى: لأن كذّبوا است، يعنى به علّت تكذيب آنها.

ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ سپس به ثواب يا عقاب خداوند باز مى گردند. كلمه «ترجعون» هم با «تاء» و هم با «ياء» يرجعون خوانده شده است.

يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ كلمه «يبلس» از إبلاس و به معناى فردى است كه در جايى با حالت يأس و حيرت و سرگردانى توقّف كرده باشد.

وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكائِهِمْ شُفَعاءُ مقصود از شركاى آنها، چيزهايى، غير از خداست، كه پرستش مى كردند.

وَ كانُوا بِشُرَكائِهِمْ كافِرِينَ آن مشركان نسبت به معبودان خود كافر مى شوند و ألوهيّت آنها را انكار مى كنند.

يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ ضمير در «يتفرّقون» به مسلمانان و كافران بر مى گردد و عبارت بعدى بر اين مطلب دلالت دارد و مقصود اين است كه آنها از يكديگر جدا مى شوند و هرگز در باغى از بهشت اجتماع نمى كنند.

فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ كلمه «روضة» به خاطر بيان اهميّت و عظمت آن، نكره آمده است، يعنى در باغى و چه باغى! و عرب به هر سرزمين پر آب و گياه و سبزه زارى «روضه» مى گويد. و ضرب المثلى است كه مى گويند:

احسن من بيضة فى روضة:

بهتر از تخم مرغى در سبزه زارى است (كنايه از زيبايى نقطه پاك و سفيد در ميان فضايى سبز مى باشد).

واژه «يحبرون» به معناى شادى و سرور است. و برخى گويند آوازهاى طرب انگيز بهشتى و سماع در آن جا است.

فَأُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ يعنى مشركان نمى توانند از عذاب الهى غايب شوند و عذاب هم نسبت به آنها تخفيفى پيدا نمى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 29

جنس خود شما همسرانى براى شما آفريد تا در كنار آنها آرامش يابيد و ميان شما دوستى و مهربانى قرار داد، در اين امر نيز نشانه هايى است از حكمت براى كسانى كه تفكّر كنند (21)

و از نشانه هاى قدرت او آفرينش آسمانها و زمين و تفاوت زبانها و رنگهاى شماست، در اين امور نيز نشانه هايى براى دانشمندان جهان وجود دارد (22)

و از نشانه هاى رحمت او خواب شما در شب و روز است و تلاش شما براى بهره گيرى از فضل پروردگار است در اين امور نشانه هايى است براى كسانى كه گوش شنوا دارند (23)

و از آيات او اين است كه برق و رعد را به شما نشان مى دهند كه هم باعث ترس و هم مايه اميد است و از آسمان به رحمت بارانى مى فرستد كه زمين را، پس از مردن، زنده مى كند. در اين امور نشانه هاى قدرت و حكمت خدا براى خردمندان آشكار است (24)

و از نشانه هاى او اين است كه آسمان و زمين به فرمان او بر پاست، سپس هنگامى كه شما را در قيامت از زمين فرا مى خواند، ناگهان، براى حضور در محشر، همه خارج مى شويد. (25)

و از «تُصْبِحُونَ» نماز صبح و از «عشيّا»

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 31

نماز عصر و از «حِينَ تُظْهِرُونَ» نماز ظهر است. از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده كه فرمود:

كسى كه بخواهد با پيمانه پر و لبريز براى او كيل كنند، بايد آيه «فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ ...» را تا «وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ» بخواند. «1».

وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ و مانند اين زنده كردن شما را از قبر بيرون مى آورد و بر مى انگيزاند.

أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ اصل و منشأ آفرينش شما از خاك است.

إذا حرف مفاجات و به معناى اتّفاق ناگهانى است و در تقدير چنين است: سپس ناگهان زمانى آمد كه شما انسان شديد و در روى زمين انتشار يافتيد. اين مورد مانند اين آيه است كه مى فرمايد:

وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً و از آن دو مردان و زنان بسيارى در روى زمين پراكنده كرد. (نساء/ 1).

مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً از همان شكل و جنس نهاد شما، و نه از جنس ديگرى، همسرانى آفريديم تا به وسيله آنها آرامش يابيد و انس و الفت به آنها پيدا كنيد. و اين امر به سبب اين است كه ميان دو چيز از يك جنس، مهربانى و آرامش بر قرار است ولى ميان دو چيز از دو جنس مختلف، جدايى و دورى وجود دارد.

وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً ميان شما به وسيله ازدواج، دوستى و مهربانى ايجاد كرد در صورتى كه پيش از آن هيچ سببى از قرابت و يا خويشاوندى در ميان شما نبود كه موجب دوستى و مهربانى گردد.

وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ مقصود از «السنه» يا همان واژه ها و لغتهاى هر

زبان است [مانند عربى فارسى تركى ...] و يا لهجه ها و شكل و آهنگ آنهاست [كه در]

__________________________________________________

1-

«من سرّه ان يكال له بالقفيز الأوفى فليقل «فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ» الى قوله: «وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ».

[.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 32

اين صورت توجّه داريم كه حتّى لهجه دو برادر هم يكسان نيست ]. خداوند ميان اين چيزها تفاوت و اختلاف قرار داد به طورى كه حتّى دو سخنگو، در هيچ يك از خصوصيّات سخن و نحوه صدا، يكسان نيستند. و همچنين اين اختلاف در صورت و خطوط آن و در رنگها و انواع آن موجود است. و به سبب همين اختلاف و تفاوت است كه افراد شناخته مى شوند و اگر چنين نبود و همه يك شكل و يكسان بودند اشتباهها و مشكلهاى بزرگى روى مى داد.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ در اين امور، بر كمال قدرت و حكمت صانع و خداوند، براى دانشمندان نشانه ها و آيه هاى آشكارى است.

كلمه «للعالمين» هم به كسر «لام» و هم به فتح آن «للعالمين» خوانده شده است، و گواه براى كسره خواندن آن اين آيه است كه مى فرمايد: وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ «و جز دانشمندان آن را درك نمى كنند». (عنكبوت/ 43) مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ عبارت اين آيه، از باب «لفّ و نشر» مرتّب است و ترتيب آن چنين است: و من آياته منامكم و ابتغاؤكم من فضله بالليل و النهار. لكن دو قرين دومى «ليل و نهار» ميان دو قرين اولى «منامكم و ابتغاؤكم» فاصله شده است، به اين دليل كه هر دو از جنس زمانند و زمان و آنچه در زمان واقع مى شود مثل شى ء واحد است. علاوه خود پهلوى هم

قرار گرفتن «ليل و نهار» به اتّحاد كمك مى كند. و ممكن است معنايش اين باشد كه «منامكم فى الزّمانين و ابتغاؤكم من فضله فيهما» يعنى آسايش و خواب شما و همچنين طلب روزى از فضل خدا، هر دو، در دو زمان شب و روز مى باشد. ولى مفهوم اوّل ظاهرتر است، زيرا در قرآن تكرار شده است.

يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً در فعل «يريكم» دو صورت محتمل است: يكى آن كه حرف ان در تقدير گرفته شود. ديگرى آن كه فعل به جاى مصدر قرار داده شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 33

چنان كه فعل «تسمع» در مثال: تسمع بالمعيدى خير من ان تراه: نام معيدى را از دور بشنوى بهتر است كه او را ببينى، نيز بر اين دو وجه تفسير شده است.

«خوفا» ترس از صاعقه يا ترس از اخلاف [يعنى ترس از اين كه ابرها بگذرند و باران نبارد].

«و طمعا» اميد و طمع به بارش باران. برخى از مفسّران گويند ترس براى مسافر است و طمع براى غير مسافر.

دو كلمه «خوفا و طمعا» منصوبند، يا به عنوان اين كه مفعول له باشند و گويا گفته شده است كه برق را به شما ارائه مى دهيم به علّت ترساندن و اميدوار كردن و يا در تقدير چنين بوده است: ارادة خوف و ارادة طمع كه مضاف حذف شده است و مضاف اليه به جاى آن آمده است. و رواست كه حال باشند يعنى در حالى كه مى ترسيد و در حالى كه اميدواريد.

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ و از نشانه هاى قدرت او به پا داشتن آسمانها و زمين و نگهداشتن آنها است بدون

هيچ ستونى.

بامره يعنى به خواست و اراده او زمين و آسمانها استوارند. و مقصود از به پا داشتن آنها اين است كه خداوند اراده كرده است كه آنها با كيفيّت كنونى باقى بمانند و نابود نشوند.

إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ عبارت «اذا دعاكم» به منزله «يريكم» است از اين نظر كه در معنا به جاى مفرد است و گويا چنين گفته شده است و من آياته قيام السّماوات و الأرض ثمّ خروج الموتى من القبور إذا دعاهم دعوة واحدة: يا أهل القبور أخرجوا يكى ديگر از آيات او به پا داشتن آسمانها و زمين است و سپس بيرون شدن مردگان از قبرهايشان هنگامى كه آنها را يك مرتبه بخواند و بگويد اى اهل قبور بيرون آييد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 34

و مقصود سرعت آن است كه بدون درنگ انجام مى شود. هم چنان كه فرمانبر دعوت فرمانده خود را به سرعت پاسخ مى دهد.

[محلّ دعوت ممكن است جاى بلند باشد يا پايين ] چنان كه مى گويى: من زيد را دعوت كردم كه ممكن است زيد بالاى كوه باشد و به طرف شما پايين بيايد و ممكن است كه پايين كوه باشد و به طرف شما بالا بيايد.

حرف «اذا» ى اولى حرف شرط و دومى حرف مفاجات است.

لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ (28) بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ (29)

آن يعيده ... بوده است.

برخى از مفسّران گويند: كلمه «اهون» به معناى هيّن است، يعنى آسان نه به معناى آسانتر، [زيرا در برابر هر آسانترى دشوارترى است كه اين مفهوم نسبت به خداوند بى معناست ].

هم چنان كه شاعر گفته است: لعمرك ما أدرى و إنّى لأوجل، به جان تو قسم من نمى دانم ولى مى ترسم ... در اين مثال لفظ اوجل به معناى وجل است [يعنى من ترسان هستم نه اين كه بيشتر مى ترسم ].

وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلى ، «مثل اعلى»، يعنى صفت برترى كه جز خداوند، در آسمانها و زمين، كسى نيست كه به آن صفت توصيف شود و آن اين است كه تنها خداوند آن توانايى است كه هيچ ناتوانى و عجزى در آفرينش ابتدايى و در اعاده آن براى او نيست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 36

وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ و اوست كه در تمام كارهايش توانا و مقتدر و حكيم است.

قتاده گفته است: مقصود از «مثل أعلى» عبارت: لا إله إلّا اللَّه، است كه خداوند را به وحدانيّت و يگانگى توصيف مى كند.

ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ خداوند از نزديكترين چيزها به خودتان كه نفس شما باشد مثلى را انتزاع و اخذ كرده است.

حرف «من» در عبارت «مِنْ أَنْفُسِكُمْ» براى ابتداء غايت است.

هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ آيا شما راضى هستيد از بردگان شما كه بشرى مانند شما و بنده اى مانند بندگان هستند، در آنچه ما از اموال و غيره به شمار روزى داديم، شريك شوند و شما و آنها بدون هيچ تفاوتى در آن اموال برابر باشيد؟

بنا بر اين اگر چنين چيزى را درباره خودتان رضايت نمى دهيد چگونه راضى مى شويد كه مخلوقى

از آفريده هاى خدايى را كه مالك همه است شريك او قرار دهيد؟

كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ اين گونه ما با ذكر مثلها، آيات خود را توضيح مى دهيم، زيرا تمثيل، معناهاى پنهانى را آشكار و روشن مى كند و مانند اين است كه آنها را شكل مى دهد و مجسّم مى كند.

بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مقصود از ستمكاران همان مشركانند، به دليل اين آيه كه فرموده است: إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ براستى كه شرك ستم بزرگى است (لقمان/ 13).

أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ يعنى در حال جهل و نادانى تابع هواهاى نفسانى هستند، زيرا شخص دانشمند اگر از هواى نفس پيروى كند ممكن است دانشش او را باز دارد، ولى فرد نادان و جاهل مانند حيوانات ديوانه وار از هواى نفس پيروى مى كند و چيزى هم مانع او نمى شود.

فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ آن كسى را كه خداوند او را يارى و كمك نكند و چون

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 37

مى داند كه رحمت و مهربانى در حقّ او سودى ندارد، لطف و مهربانى به او نفرمايد، چنين فردى را چه كسى مى تواند هدايت كند؟ و دليل بر اين كه مقصود از «اضلال» كمك و يارى نكردن است، فراز ديگر آيه است كه مى فرمايد: وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ.

مِنْهُ رَحْمَةً إِذا فَرِيقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ (33) لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (34)

أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ (35) وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذا هُمْ يَقْنَطُونَ (36) أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (37)

مصيبتى كه كيفر كارهاى ايشان است به آنها رسد ناگهان مأيوس و نوميد مى شوند (36)

آيا نديديد كه خدا روزى هر كس را بخواهد گسترده يا تنگ مى سازد، در اين جريان نشانه هايى است براى گروهى كه ايمان مى آورند. (37)

جنّ و انس گمراه مى شوند.

روايتى است كه خداوند مى فرمايد: من بندگانم را به دين خالص و استوار آفريدم و اين شيطانها هستند كه آنها را فريب مى دهند و از دينشان بر مى گردانند و آنها را وادار مى كنند كه ديگرى را شريك من قرار دهند «1».

پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: هر فرزندى بر فطرت يكتا پرستى متولّد مى شود و اين پدر و مادر است كه او را يهودى يا مسيحى مى كند. «2»

لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ سزاوار نيست كه اين فطرت (پاك) تغيير كند و بدل به چيز ديگر شود.

در اين آيه قبل ابتدا به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله خطاب شده است و به همين سبب فعل «اقم» مفرد گفته شده و در آيه بعد فعل «و اتّقوه» جمع آمده است زيرا در حقيقت خطاب به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله خطاب به امّت آن حضرت است.

مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ عبارت «مِنَ الَّذِينَ» بدل از «مِنَ الْمُشْرِكِينَ» است.

فارقوا دينهم، از دين اسلام جدا شدند و «فرّقوا» نيز خوانده شده و به معناى اين

__________________________________________________

1-

«خلقت عبادى حنفاء فاحتالتهم الشّياطين عن دينهم و أمروهم أن يشركوا بى غيرى».

2-

«كلّ مولود يولد على الفطرة حتّى يكون أبواه هما اللّذان يهوّدانه و ينصّرانه».

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 40

است كه آنها به سبب اختلاف در هواهاى نفسانى، دين اسلام را به مذهبهاى مختلف، بخش كردند.

وَ كانُوا شِيَعاً فرقه هايى شدند و هر فرقه اى از پيشوايى كه آنها را گمراه كرده بود پيروى مى كردند.

كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ هر فرقه اى از مذهب و ملك خود شاد بود و از اين كه باطلى را درست و حقّ گمان مى كرد خوشحال بود.

و رواست

كه عبارت «مِنَ الَّذِينَ» از ما قبل خود جدا و در تقدير چنين باشد: من المفارقين دينهم كلّ حزب فرحين بما لديهم، ولى كلمه فرحون، به عنوان اين كه صفت براى كلّ باشد، به رفع خوانده شده است.

وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ، هر گاه مردم گرفتار مرض، قحطى يا سختيهاى ديگرى شوند، به خدا متوجّه مى شوند و به سوى او باز مى گردند.

ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً، و آن گاه كه رحمت خدا شامل آنها شود و از سختيها و مصيبتها رها شوند اين نعمت را به كفران بدل مى كنند.

لِيَكْفُرُوا بِما آتَيْناهُمْ، حرف «لام» در «ليكفروا» مجازى است و مانند آن است اين آيه: لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً، «تا سرانجام دشمن و مايه اندوهشان باشد.»

(قصص/ 8).

فَتَمَتَّعُوا، اين جمله مانند عبارت: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ است، «هر چه مى خواهيد انجام دهيد» (فصّلت/ 40).

فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ، بزودى كيفر اين تمتّعهاى خود سرانه را كه برده ايد، خواهيد دانست.

سُلْطاناً فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ، واژه «سلطان» به معناى حجت و دليل و است و عبارت «فَهُوَ يَتَكَلَّمُ» مجاز است مانند اين مورد كه گفته مى شود: كتابه ينطق بكذا و معناى آن دلالت است و گويا گفته است: آيا دليلى وجود دارد كه بر صحّت

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 41

شرك آنها شهادت و گواهى بدهد. حرف «ما» در كلمه «بما» مصدرى است، يعنى شرك آوردن آنها به خدا و ممكن است كه موصوله باشد و ضمير «به» به آن برگردد و معنا اين باشد كه: آيا آن دليل گواهى به چيزى مى دهد كه به سبب آن چيز آنها مشرك شدند؟

وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً و هنگامى كه ما نعمتى از

قبيل باران، ثروت و سلامتى به آنها مى چشانيم خوشحال مى شوند.

وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ و اگر به سبب نافرمانيهايشان بلايى از قبيل خشكسالى، فقر، بيچارگى و مرضها به آنها برسد از رحمت خدا نوميد مى شوند.

سپس خداوند خطا و زشتى كارشان را گوشزد مى كند و مى فرمايد: اينها مى دانند تنها خداوند است كه روزى آنها را فراخ يا تنگ مى كند، بنا بر اين چرا از رحمت خدا مأيوس و نوميد مى شوند و به سوى خدا باز نمى گردند در حالى كه توبه كنند و از گناهانى كه به سبب آنها به سختى كيفر ديدند، پشيمان شوند تا نعمت خدا هم به آنها باز گردد.

آن اين است كه مالى را به عنوان هديه يا عطيّه اى بدهى تا در مقابل بيشتر از آن دريافت دارى، اين كار نه ثوابى دارد و نه گناهى و همين مطلب از حضرت باقر عليه السلام روايت شده است. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 43

و برخى گويند اين مورد هم مانند اين آيه است: يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ يُرْبِي الصَّدَقاتِ «خداوند ربا را نابود مى كند و بر صدقات مى افزايد» (بقره/ 276) بنا بر اين مقصود اين است كه با اين كارتان مى خواهيد مال بيشترى را از اموال مردم دريافت داريد، ولى پيش خدا نه بهره اى داريد و نه پسنديده است (تا در قبال آن ثوابى داشته باشيد).

وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ در اين كار تنها رضايت خدا را مى خواهيد نه پاداش و مكافات از گيرندگان.

فاولئك هم المضعفون پس اين گروه كسانى هستند كه ثوابشان چند برابر مى شود. و مانند واژه «مضعف» است كلمه «مقوى» و «موسر» در عبارت ذوى القوّة و ذوى اليسار.

عبارت «آتَيْتُمْ مِنْ رِباً» اتيتم، بدون مدّ نيز خوانده شده كه در معنا تفاوتى ندارد و معنا به حالت مدّى بر مى گردد. هم چنان كه مى گويند: اتيت الخطا و اتيت الصّواب.

ولى در عبارت: «وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ» بدون اختلاف با مدّ خوانده شده است.

كلمه «ليربوا لتربوا» نيز خوانده شده يعنى شما مال آنها را زياد مى كنيد، يا اين كه شما به سبب زيادى كه از اموال مردم مى خواهيد و به طرف خود جلب مى كنيد، صاحب زيادى مى شويد.

فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ در اين آيه شريفه از خطاب به غيبت التفات شده كه اين گونه التفات، التفات حسن و در ادبيّات عرب نوعى فصاحت است

و گويا چنين گفته است: فأولئك الذين يريدون وجه اللَّه بصدقاتهم هم المضعفون كسانى كه با صدقاتشان تنها رضايت خدا را مى خواهند، آنان مضعفانند. اين گونه مدح و ستايش بهتر است از اين كه بگويد: أنتم المضعفون و ضميرى كه به كلمه ما در عبارت «ما آتيتم» بايد برگردد حذف شده و در اصل: هم المضعفون به بوده است.

اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ در اين عبارت، اللَّه مبتداست و جمله الَّذِي خَلَقَكُمْ خبر آن

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 44

است، يعنى اين خداوند است كه فاعل و به جا آورنده چنين كارهايى است كه به جز خودش هيچ فردى قادر به انجام آن نيست.

هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ پس از بيان مطالب بالا خداوند مى فرمايد: آيا از كسانى كه شما آنها را شريك قرار داديد و به عنوان معبود قبول داريد، كسى هست كه بتواند چيزى از اين كارها را انجام دهد، تا آنچه را كه شما نسبت به آنها انجام مى دهيد (و معتقد هستيد) صحيح و درست باشد؟

سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ سپس خداوند ذات خودش را از اين كه ديگرى در عبادت با او شريك باشد، منزّه و مبرّا مى كند.

بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا يعنى پيش از آن كه پاداش تمام كارهايشان را در آخرت بدهيم، كيفر بعضى از آن كارها را در اين دنيا به آنها مى چشانيم.

لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ شايد آنها از اين حالتى كه دارند به سوى خدا بازگردند.

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ سپس خداى سبحان در تأكيد اين كه معصيتها و نافرمانيها سبب ناخشنودى و غضب خداوند مى شود، امر فرموده كه در زمين گردش و مسافرت كنيد و بنگريد خداوند چگونه مردمانى را كه مشرك و گناهكار بودند هلاك و نابود كرده است. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 46

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ واژه «قيّم» به معناى مستقيم و نهايت استقامت و راستى است كه هيچ گونه كجى و انحرافى در آن نيست.

لا مَرَدَّ لَهُ، مِنَ اللَّهِ عبارت «من اللَّه» يا متعلّق به «يأتى» است كه معنى چنين است:

پيش از آن كه از طرف خدا روزى بيايد كه هيچ كس نتواند آن روز را برگرداند.

هم چنان كه خداوند مى فرمايد: فَلا يَسْتَطِيعُونَ رَدَّها «توانايى بر ردّ آن روز ندارند» (انبيا/ 40) و يا متعلّق به «مردّ» است كه چنين معنى مى شود: پيش از روزى كه پس از آمدنش بر گردانده نمى شود و ممكن نيست كه خداوند آن را باز گرداند.

يَوْمَئِذٍ يَصَّدَّعُونَ فعل «يصدّعون» يتصدّعون، بوده و به معناى گروه گروه و فرقه فرقه شدن در آن روز است كه گروهى در بهشت و گروهى در جهنّمند.

مَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ كسى كه كافر شود كيفر و پاداش كفرش متوجه خود او است فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ به وسيله كارهاى نيك منزل و جايگاهى براى خودشان آماده و مهيّا مى كنند، هم چنان كه خدمتكار يكى از شما فراشتان را بگستراند و

هموار كند تا ناهموارى و چيزهاى ديگر در رختخواب باعث ناراحتى و ناگوارى خوابتان نشود.

و روا است كه از آيه چنين اراده شود: فعلى انفسهم يشفقون آنها بر نفسهاى خود شفقت و مهربانى مى كنند، چنان كه عرب در مهربانى مى گويد: أم فرّشت فأنامت. «1»

و تقديم ظرف در دو مورد براى اين است كه بفهماند ضرر كفر و بهره ايمان و كار نيك تنها به كافر و مؤمن مى رسد و به ديگرى تعدّى نمى كند.

لِيَجْزِيَ الَّذِينَ لفظ «ليجزى» متعلّق به «يمهدون» است، زيرا علّت آن را بيان مى كند.

من فضله مقصود از «فضل» آن نيكيها و نعمتهايى است كه علاوه بر ثواب

__________________________________________________

(1)مادرى كه از شفقت فراش بگستراند و فرزند خود را بخواباند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 47

واجبات، به آنها بخشيده مى شود يا مراد عطايا و بخششهاى خداوند است كه همان ثواب و پاداشهاى دائمى اوست.

به جاى ضمير، اسم صريح «الّذين» ذكر شده است، تا خداوند ثابت و مسلّم كند كه پيش او تنها رستگارى براى مؤمنان است و بس.

إِنَّهُ، لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ اين عبارت تقرير پس از تقرير، بر طريقه قاعده ادبى «طرد و عكس» است «1».

عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ (49) فَانْظُرْ إِلى آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (50)

وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِيحاً فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَظَلُّوا مِنْ بَعْدِهِ يَكْفُرُونَ (51) فَإِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ (52) وَ ما أَنْتَ بِهادِ الْعُمْيِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ يُؤْمِنُ بِآياتِنا فَهُمْ مُسْلِمُونَ (53)

__________________________________________________

1- جزا دادن به مؤمنان بيانگر آن است كه خداوند كافران را دوست ندارد و دوست نداشتن كافران نيز بيانگر آن است كه مؤمنان مورد لطف الهى هستند. تفسير اثنى عشرى، ج 10، ص 311- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 48

بودند. (49)

به آثار رحمت خداوندى بنگر كه چگونه زمين را پس از مردنش زنده مى كند، بى ترديد هموست كه زنده كننده مردگان در روز قيامت است، و او بر همه چيز توانا است (50)

و اگر بادى سوزان فرستيم و بر اثر آن زراعت و باغ خود را زرد و پژمرده بينند، راه كفران پيش گيرند (51)

تو نمى توانى كه مردگان را شنوا كنى و نه دعوتت را به گوش اين كران، هنگامى كه روى مى گردانند، برسانى (52)

و نيز تو نمى توانى نابينايان كور دل را از گمراهيشان هدايت كنى، تو تنها مى توانى سخنت را به گوش كسانى برسانى كه به آيات ما ايمان مى آورند و در برابر حقّ تسليمند. (53)

صورت است: يكى آن كه متعلّق به فعل محذوف باشد كه در تقدير چنين است و ليذيقكم و ليكون كذا و كذا أرسلها. ديگرى آن كه عطف بر «مبشّرات» باشد و گويا فرموده است: ليبشركم و ليذيقكم.

كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ

اين فراز از آيه شريفه بيانگر عظمت مؤمنان و شأن و مقام والاى آنهاست، زيرا خداوند مؤمنان را شايسته آن دانسته است كه به آنها كمك و يارى و از آنها پشتيبانى كند.

فَيَبْسُطُهُ خدا يك بار ابرها را در پهنه آسمان مى گستراند.

وَ يَجْعَلُهُ، كِسَفاً و بار ديگر آنها را متفرّق و تكّه تكّه مى كند.

فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ و قطره هاى باران را مى نگرى كه از ميان ابرها، در هر دو حالت، خارج مى شود.

مقصود از واژه «سماء» جهت و طرف بالاست. هم چنان كه در اين آيه مى فرمايد:

وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ «شاخه آن در سمت بالاست» (ابراهيم/ 24).

فَإِذا أَصابَ بِهِ مقصود از رسيدن باران به بندگان، رسيدن آن به سرزمينها و شهرهاى آنهاست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 50

مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ تكرار كلمه «من قبله» براى تأكيد است. هم چنان كه در اين آيه مى فرمايد: فَكانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النَّارِ خالِدَيْنِ فِيها «پس شيطان و فردى كه او را اطاعت كرده هر دو در آتش دوزخ مخلّدند» (حشر/ 17) در اين آيه ضمير در «أنّهما» براى تأكيد تكرار شده است.

آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كلمه «آثار» به صورت اثر و آثار هر دو خوانده شده است.

إِنَّ ذلِكَ لَمُحْيِ الْمَوْتى بى ترديد اين همان خداى توانايى است كه انسانها را پس از مرگ زنده مى كند.

فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا ضمير در كلمه «فرأوه» به اثر باران و رحمت خداوند كه نبات و گياهان

است بر مى گردد، يعنى مردم گياهان را مى بينند كه زرد شده و كسى كه «آثار» را به صورت جمع خوانده است ضمير «رأوه» را به معناى آثار رحمت برگردانده و آن كلمه «نبات» است، اين كلمه چون مصدر است به هر چه از زمين روييده شود گفته مى شود، بنا بر اين هم براى كم و هم براى بسيار مى آيد.

لام در كلمه «لئن» مقدّمه و زمينه اى است براى قسم و كلمه «لظلّوا» به جاى دو جواب است، هم جواب قسم است و هم جزا و جواب شرط.

«مصفرّا» پس از آن كه كشتزارها و گياهان آنها سرسبز و خرّم بود، بينند كه زرد شده است.

خداوند سبحان كافران را سرزنش و مذمّت مى كند كه هر گاه باران را از آنها باز داريم، از رحمت خدا مأيوس و نوميد مى شوند و هر گاه براى آنها باران بفرستيم شاد و خوشنود مى شوند و اگر بادى بفرستيم كه گياهان و مزارع آنها را زرد و خشك كند به نعمت خدا كافر مى شوند برخى از مفسّران گويند: ضمير در «فرأوه» به كلمه «سحاب» بر مى گردد، زيرا هر گاه كه ابرها زرد رنگ شوند ديگر نمى بارند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 51

لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ (57) وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ مُبْطِلُونَ (58)

كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ (59) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ (60)

ضعيف و ناتوان آفريديم و آن زمان طفوليّت است تا به زمان جوانى برسيد و آن دوران نيرو و توانايى انسان تا زمان كهولت است پس از آن شما را به حال ضعف و ناتوانى بر مى گردانيم و آن زمان شيخوخت و پيرى است. اين فرايند و جريان سير زندگى، روشنترين دليل بر وجود صانع دانا و تواناست.

ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ مقصود آنها از درنگ كردن، يا در دنيا و يا در قبر و عالم برزخ و يا زمان ميان نابودى دنيا و روز قيامت است و اين كه آنها زمان توقّف خود را، در يكى از اين دورانها، يك ساعت گفته اند، يا به خاطر كوتاه بودن زمان است يا زمان را فراموش كرده اند يا بطور تخمين و بر آورد گفته اند.

كَذلِكَ كانُوا يُؤْفَكُونَ و مانند اين دروغ و خلاف حقّ در دنيا از راستى و حقيقت، بر مى گشتند، و كارهايشان را اين چنين بر خلاف درستى و حقّ، بنا مى كردند.

وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ گويندگان اين آيه شريفه فرشتگان يا پيامبران و يا مؤمنانند.

فِي كِتابِ اللَّهِ در علم خدا كه در لوح محفوظ است، يا در علم و قضاء خداوند كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 53

به حكمت خود آن را لازم كرده است. دانشمندان كه فرشتگان، انبيا و مؤمنان باشند آنچه را كه كافران گفتند ردّ كردند و به ضرر آنها قسم خوردند و سپس آنها را به سبب انكار روز قيامت با اين گفتارشان: فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ملامت و سرزنش كردند و گفتند چون آن روز را حقّ نمى دانستيد اكنون ديگر دانستن آن سودى ندارد.

فَيَوْمَئِذٍ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ

ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ و امروز شما نمى توانيد براى ستمكاريهايتان عذرى بياوريد و اگر هم عذر بياوريد قبول نمى شود. و از آنها خواسته نمى شود كه به سبب توبه و برگشت به سوى خدا كارهاى زشت خود را از بين ببرند. عرب مى گويد: استعتبنى فلان فاعتبته، يعنى او از من طلب رضايت كرد و من از او راضى شدم و حقيقت اين مادّه زايل كردن ناراحتيهاست و مقصود اين است كه از آنها خواسته نمى شود كه به سبب توبه و اطاعت، خدا را از خود راضى كنيد.

وَ لَقَدْ ضَرَبْنا و براى آنها هر صفتى را كه گويا در شگفتى ضرب المثل است، توصيف كرديم و هر داستان عجيبى را براى آنها حكايت كرديم، مانند داستان مبعوثين روز قيامت و آنچه را كه مى گويند و آنچه به آنها گفته مى شود، همه را براى كافران گفتيم، ولى آنان به سبب عناد و تيره دلى هر گاه آيه اى از آيه هاى قرآن را براى آنها بياورى مى گويند اين آيه يا معجزه اى كه تو آوردى، باطل و دروغ است.

كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى قُلُوبِ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ مانند چنين مهرى كه بر دل كافران نهاده است بر دل نادانان نيز نهاده مى شود و خداوند آنها را از الطاف و رحمتهاى خود كه شفا بخش سينه هاست بى بهره مى كند به طورى كه هر چيز حقّ و درستى را باطل و دروغ مى نامند.

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ اى پيامبر بر دشمنى كفّار صبر كن، زيرا بدون ترديد وعده خداوند بر يارى تو و بر پيروزى و برترى دادن دين تو بر تمام دينها حقّ و مسلّم است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 54

وَ لا

يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ كفر و عناد مردمى كه گمراهند و به آخرت يقين ندارند، نبايد تو را سست كند و به جزع و ناشكيبايى وادار سازد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 55

بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ (10) هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي ما ذا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (11)

غير خدا چه چيز را آفريده اند؟ ولى ستمكاران در گمراهى آشكارند. (11)

من يشترى اللهو من الحديث و اين گونه اضافه، اضافه شى ء است به آنچه از آن ساخته شده است، مانند در چوبى، در آهنى، لباس خزّ.

بعضى از مفسّران شأن نزول اين آيه را درباره نضر بن حارث گويند، اين مرد در سرزمين فارس به تجارت مى رفت و كتابهايى از فارسيها مى خريد و داستانهايى از آنها براى قريش حكايت مى كرد و مى گفت اگر محمّد براى شما داستان عاد و ثمود را مى گويد، من داستان رستم و اسفنديار و پادشاهان فارس را براى شما مى گويم، داستانهاى او به مذاق قريش خوشايند و با نمك بود، از اين روى استماع قرآن را رها مى كردند. در اين صورت كلمه «يشترى» به همان معناى شراء و خريدن است، ولى در غير اينصورت و به معناى اول «يشترى» به مفهوم عبارت اشتروا الكفر بالايمان است، يعنى حديث باطل را بدل از حديث قرآن و حقّ قرار دادند و آن را به جاى حديث حقّ، اختيار كردند. قتاده گفته است: اشترى به معناى دوست داشتن است، يعنى حديث لهو و باطل را دوست دارند و آن را به عوض حديث حقّ اختيار مى كنند.

لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كلمه «ليضلّ» هم با ضمّ «ياء» و هم با فتح آن خوانده شده.

وَ يَتَّخِذَها هُزُواً عبارت: «يتّخذها» هم به رفع و هم به نصب خوانده شده، رفع آن بنا بر اين است كه عطف بر «يشترى» باشد و نصب آن به اعتبار اين است كه عطف بر «ليضلّ» باشد و ضمير «هاء» به سبيل بر مى گردد زيرا اين كلمه مؤنّث مجازى است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 59

بِغَيْرِ عِلْمٍ بدون علم و آگاهى و بدون بصيرت

و بينايى در امور تجارت، زيرا باطل را عوض حقّ و گمراهى را به جاى هدايت خريده اند. و مانند اين مورد است اين آيه شريفه كه خداوند مى فرمايد: فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ «اين تجارت براى آنها سودى نداشت و هدايت نيافتند» يعنى آنان در تجارت بصيرت نداشتند. (بقره/ 16).

وَلَّى مُسْتَكْبِراً خودش را از آنچه هست بالاتر بداند و به آيات ما اعتنا نكند.

خداوند حال چنين فردى را به كسى تشبيه كرده است كه با وجود شنوا بودن، گوش نمى دهد و نمى شود گويا در گوشهايش سنگينى است.

كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها، اين عبارت در محلّ نصب و حال است براى مستكبرا و لفظ «كأن» مخفّفه است و اصل آن: كانّه، بوده است و ضمير آن، ضمير شأن است.

كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْراً اين عبارت حال است براى جمله «كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها» و رواست كه هر دو عبارت، جمله استينافى باشند.

وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا، كلمه «وعد» و «حقّا» هر دو مصدر تأكيدى (مفعول مطلق) هستند كه اولى خود را و دومى غير خود را تأكيد كرده است، زيرا عبارت «لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ» در معنا چنين بوده است: وعدهم اللَّه جنات النعيم خدا به آنها باغهاى پر نعمت وعده داده است. بنا بر اين مفهوم كلمه «وعد» به وسيله خود «وعد» «جنّات نعيم» تأكيد شده است، و امّا واژه «حقّا» دلالت بر ثبات مى كند و به وسيله آن، معناى «وعد» تأكيد شده است و آنچه به وسيله اين دو تأكيد شده عبارت «لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِيمِ» است.

وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، او عزيز است يعنى كسى است كه توانايى بر هر چيزى دارد بنا بر اين به هر كس بخواهد نعمت

و آسايش عطا مى كند و به هر كس بخواهد بلا و گرفتارى مى دهد. او حكيم است يعنى كسى است كه هيچ كارى را نمى خواهد مگر آنچه را كه حكمت اقتضا كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 60

هذا خَلْقُ اللَّهِ كلمه «هذا» اشاره است به مخلوقاتى كه ذكر شد و لفظ «خلق» در اينجا به معناى مخلوق است.

الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ مقصود كسانى است غير از خدا كه معبود كافران هستند. خدا آنها را سرزنش و محكوم مى كند و مى فرمايد اين چيزهاى بزرگ (آسمان و زمين و جز آن ...) از آفريده هاى خداست. حال شما به من نشان دهيد كه خدايان شما چه چيزهايى را آفريده اند تا پيش شما شايسته عبادت باشند. سپس خداوند از تبكيت و سرزنش آنها روى گردانده و به ضرر آنها شهادت مى دهد كه اينها در ورطه اى از گمراهى آشكار افتاده اند و از حق عدول كرده اند.

لَطِيفٌ خَبِيرٌ (16)

يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (17) وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ (18) وَ اقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ (19)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 61

مى كنم (15)

اى فرزندم! اگر كارهاى نيك و بد به اندازه خردلى باشد و در دل سنگى يا در گوشه اى از آسمانها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را، براى حساب، مى آورد، خدا بر همه چيز دقيق و آگاه است. (16)

پسرم! نماز را بر پا دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و در برابر مصائبى كه به تو مى رسد شكيبا باش كه اين نشانه اى از اراده ثابت و از كارهاى مهمّ است. (17)

فرزندم! هرگز با بى اعتنايى از مردم روى مگردان و در زمين با تبختر و مغرورانه راه مرو كه خداوند هيچ متكبّر خودستا را دوست ندارد. (18)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 62

پسرم! در راه رفتن ميانه روى را برگزين و آهسته و آرام سخن بگو كه زشت ترين صداها، صداى خران است. (19).

چه اندازه لباس خوبى براى جنگ هستى. لقمان گفت: سكوت حكمت است! ولى عمل كننده به آن اندك است.

سپس داوود عليه السلام گفت: تو به حقيقت و درستى حكيم ناميده شده اى.

أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ حرف «أن» در اين مورد، مفسّره است، زيرا حكمت دادن به معناى تعليم گفتار حكمت آميز است و بعد خداوند توجّه داده است كه حكمت واقعى و علم حقيقى عمل به آنچه عبادت خداست و شكر براى اوست و بخشيدن حكمت را به وادار كردن بر شكر، تفسير فرموده است.

فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ خداوند بى نياز است و احتياجى ندارد كه فردى شكر او را به جا آرد و حميد است يعنى شايسته و سزاوار آن است كه حمد و ستايش بشود، هر چند كه كسى هم او را ستايش نكند.

يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ كلمه بنىّ به سه طريق خوانده شده است:

1- به فتح «ياء» يا بنىّ 2- به كسر «ياء» يا بنى 3- به سكون «ياء» يا بنىّ. دليل

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 63

كسى كه به كسر خوانده است اين گفتار است: يا غلام أقبل، اى غلام من پيش بيا و دليل كسى كه به فتح خوانده است اين گفتار است: يا غلاما. كه الف به عوض ياى اضافه آمده است و سپس براى تخفيف حذف شده است و كسى كه در صورت وصل، ياء را به سكون خوانده است، حالت وصل را به جاى حالت وقف، قرار داده است.

إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ براستى كه شرك ظلم بزرگى است، زيرا مساوى قرار دادن خداوند كه تمام نعمتها از اوست با كسانى كه از طرف آنها نه نعمتى است و نه

تصوّر نعمتى مى رود، ستم و ظلمى است كه حقيقت و نهايت آن را نمى توان دريافت.

حَمَلَتْهُ أُمُّهُ، وَهْناً عَلى وَهْنٍ در اين عبارت فعلى مقدّر است و اصل آن تهن وهنا على وهن بوده است. هم چنان كه عرب مى گويد: رجع عودا على بدء «برگشت به اول» كه در اصل يعود عودا بوده است و جمله حال است براى «امّه» و مقصود اين است كه ضعف مادر هر آن زيادتر مى شود، زيرا هر اندازه كه حمل بزرگتر مى شود سنگينى و ضعف مادر نيز زيادتر مى شود.

أَنِ اشْكُرْ لِي اين عبارت جمله «وَ وَصَّيْنَا» را تفسير مى كند.

ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ مقصود از نفى علم، نفى خود آن شريك است، يعنى چيزى را كه وجود سودمندى ندارد شريك من قرار مده اين مورد مانند اين آيه است كه خداوند مى فرمايد: ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ ءٍ «آنچه را غير از او مى خوانند» (عنكبوت/ 42).

وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً با آنها، بخوبى و اخلاق نيك و بردبارى و ديدار از آنها و آن طور كه جوانمردى اقتضا مى كند، مصاحبت و رفتار كن.

وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ و در دينت از مؤمنان پيروى كن و از دين پدر و مادرت پيروى مكن، هر چند من تو را به رفتار نيك با آنها در دنيا دستور داده ام.

ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ برگشت تو و پدر و مادرت به سوى من است و من آنها را، به

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 64

سبب كفرشان به كيفر مى رسانم و تو را، به سبب ايمانت، پاداش نيك مى دهم.

و اين كلام كه در ضمن وصيّت لقمان به فرزندش آمده است، كلام معترضه است و براى تأكيد

وصيّت لقمان درباره نهى از شرك است.

و چون خداوند سفارش پدر و مادر را فرمود براى سفارش بيشتر در خصوص مادر و تذكّر حقّ مادر به تنهايى، سختيها و مشكلاتى را كه مادر در دوران باردارى و شير خوارى طفل متحمّل مى شود، بيان فرموده است.

مِثْقالَ حَبَّةٍ كلمه «مثقال» هم به رفع و هم به نصب خوانده شده است. در صورت نصب، ضمير «إنّها» به «شى ء» بر مى گردد كه آن شى ء چه خوب باشد و چه بد و مقصود اين است كه عمل انسان چه خوب و چه بد اگر در كوچكى به اندازه دانه خردلى باشد و با اين كوچكى در پنهانى ترين جايى هم مخفى باشد، مثلا در شكاف سنگى يا در هر جايى از آسمان و زمين كه باشد خداوند آن را روز قيامت حاضر مى كند و به عامل آن پاداش يا كيفرش را مى دهد.

إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ علم و آگاهى خدا هر چيز پنهانى را فرا مى گيرد.

خبير، بر حقيقت هر چيز آگاهى دارد.

و در صورت رفع «مثقال» فعل «تلك» تامّه است (نه ناقصه) و كلمه «مثقال» به سبب اضافه شدن به «حبّه» مؤنّث شده است. چنان كه گويند: كما شرقت صدر القناة من الدّم: هم چنان كه سر نيزه ها از خون درخشان بود، در اين جا كلمه صدر به علّت اضافه شدن به قناة كسب تأنيث كرده است و چنين موردى در ادبيات عرب از اين باب است كه مضاف از مصاف اليه كسب تأنيث مى كند.

حضرت صادق عليه السلام فرمود،

ايّاكم و المحقّرات من الذّنوب فإنّ لها من اللَّه طالبا لا يقولنّ احدكم أذنب و استغفر اللَّه إنّ اللَّه تعالى يقول إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ

... «1»

__________________________________________________

(1)از گناهان كوچك بترسيد و پرهيز كنيد چرا كه خدا از آنها بازخواست مى كند و هيچ يك از شما هرگز نگويد من گناه مى كنم و توبه خواهم كرد، زيرا خداوند مى فرمايد، ان تك مثقال حبّة

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 65

وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَكَ در سختيها و اذيّتهايى كه در امر به معروف و نهى از منكر به تو مى رسد شكيبا و بردبار باش، چرا كه اين امر از چيزهايى است كه خداوند آن را بطور وجوب و الزام، قطعى كرده است.

حديثى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله وارد شده است كه:

إنّ اللَّه يحبّ أن يؤخذ برخصه كما يحبّ أن يؤخذ بعزائمه «1»

برخى از مفسّران گويند: مقصود امورى است كه ثبات و پايدارى در آنها واجب است. و اصل عزم يا از معزومات و مقطوعات امور است و يا مقصود عازمات آن است، مانند اين آيه شريفه فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ «پس از آن كه امر به لزوم پيوست» (محمّد/ 21) و مانند اين كه مى گويى: جد الأمر و صدق القتال كار جدّى و قاطع و جنگ صادق و قطعى شد بنا بر اين كلمه «عزم» مصدرى است كه به معناى اسم فاعل يا اسم مفعول آمده است.

اين عبارت دلالت دارد كه ساير امّتها هم بر انجام اين عبادتها مأمور بودند.

وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ كلمه «تصعّر»، تصاعر نيز خوانده شده است و از ماده صاعر و صعّر خدّه مى باشد و معناى آن اين است كه به سبب تواضع و فروتنى با صورتت به مردم توجّه كن و صفحه صورتت را، آن چنان كه متكبّران مى كنند، از آنها برمگردان.

وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً كلمه

«مرحا» منصوب است بنا بر اين كه حال باشد و در اصل و لا تمش تمرح مرحا بوده است يا مفعول له است و مقصود اين است كه با شادمانى و سرمستى و غرور راه مرو يعنى غرض تو از راه رفتن شادمانى و بطالت نباشد و بدون آن كه بخواهى امر مهمّى از دين و يا دنيا را انجام دهى (بيهوده) راه بروى.

إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ كلمه «مختال» مساوى با رونده شاد و بى خيال

__________________________________________________

1 خداوند دوست دارد كه به مستحبّاتش عمل شود هم چنان كه دوست دارد به واجباتش عمل شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 66

است، يعنى با تكبّر و خود خواهى راه رفتن. و فخور به كسى گفته مى شود كه صورتش را با كبر و غرور از مردم برگرداند.

وَ اقْصِدْ فِي مَشْيِكَ در راه رفتن متعادل باش به طورى كه راه رفتنت ميان اين دو طريق قرار گيرد، نه مانند خزندگان نرم و آهسته و نه مانند افراد متوحّش تند و با پرش باشد.

وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ صدايت را آهسته كن.

إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ وحشتناكترين صداها، اين همانند گفتار عربهاست كه هر گاه نفوس از چيزى نفرت داشته باشند گويند: شى ء نكر: چيز وحشتناك.

إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ (22) وَ مَنْ كَفَرَ فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (23) نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ (24)

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ (25) لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (26) وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (27) ما خَلْقُكُمْ وَ لا بَعْثُكُمْ إِلاَّ كَنَفْسٍ واحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (28)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 67

آگاه خواهيم ساخت، خداوند از آنچه در درون سينه هاست آگاه است (23)

ما اندك زمانى آنها را از متاع دنيا برخوردار مى سازيم، سپس آنها را مجبور به تحمّل عذاب شديد مى كنيم (24)

اگر از آنها سؤال كنى چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است مسلّما مى گويند: خدا، بگو ستايش مخصوص خداست، ولى اكثر آنها نمى دانند (25)

آنچه در آسمانها و زمين است از آن خداست و مسلّما خدا بى نياز و شايسته ستايش است (26)

اگر درختان روى زمين قلم و آب دريا به اضافه هفت درياى ديگر مركّب شود، [اينها تمام مى شود] ولى كلمات خدا پايان نمى گيرد، خداوند عزيز و حكيم است (27)

آفرينش و زندگى مجدد همه شما همانند يك فرد بيش نيست، البته خدا شنوا و بيناست. (28)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 68

كه آشكار است و با مشاهده معلوم مى شود و از باطنى نعمتهايى است كه جز با دليل و دقّت معلوم نمى شود و يا چيزهايى است كه علم به آنها براى مردم پنهان است و راهى براى دانستن آنها ندارند.

أَ وَ لَوْ كانَ الشَّيْطانُ معنا اين است كه آيا آنها از پدرانشان پيروى مى كنند و لو اين كه شيطان آن پدران را به عذاب دوزخ دعوت كند؟ يعنى در حالى كه شيطان آنها را به سوى عذاب مى خواند [باز هم از آنها پيروى مى كنند]؟

وَ مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ كسى كه كارهايش را به خدا واگذارد و بر او توكّل كند.

فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى اين عبارت از باب تمثيل، حال كسى را كه به خدا توكّل مى كند، مثل زده است به حال كسى كه از جاى بلندى آويزان است و به طناب محكمى كه از گسيختن و پاره شدن ايمن است، دست زده است.

وَ مَنْ كَفَرَ فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ كلمه «يحزنك»، يحزنك نيز خوانده شده است كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 69

اولى از ماضى حزن و دومى از أحزن (ماضى باب إفعال) است ولى آنچه بيشتر استعمال مى شود أحزن يحزن (از باب افعال) است و معنا اين است: كفر كسى كه كافر مى شود و نيرنگ و فريب او نسبت به اسلام تو را محزون و غمگين نكند، زيرا خدا از آنها انتقام مى گيرد.

إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ بى ترديد خدا آنچه را كه در سينه بندگانش است مى داند و هيچ چيزى را بر او پنهان نيست.

نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلًا اندك زمانى آنها را از دنيا بهره مند مى سازيم.

ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ لزوم عذاب آنها، به فردى كه ناگزير

به قبول كارى است و نمى تواند آن را از خود جدا كند، تشبيه شده است و مقصود از غليظ و غلظت، شدّت و سنگينى عذاب بر معذّب است.

قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ با اين عبارت خداوند كافران را، بنا بر اقرار خودشان، ملزم مى كند به اين كه آن كسى كه آسمان و زمين را آفريد خداوند است و تنها حمد و سپاس براى او واجب است و نبايد ديگرى را در عبادت با او شريك كرد.

بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ بلكه بيشتر آنها نمى دانند كه آنچه گفته شد بر آنها لازم است.

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ البته خداوند بى نياز از حمد و سپاس سپاسگزاران است و شايسته و سزاوار حمد است هر چند كه او را حمد نكنند.

وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ بعضى كلمه «بحر» را، بحر به نصب خوانده اند بنا بر اين كه عطف بر اسم «أنّ» باشد و در حالت رفع، يا عطف بر محلّ «أنّ» و معمول آن است و در تقدير چنين است: و لو ثبت كون الأشجار اقلاما و ثبت البحر ممدودا، و اگر قلم بودن درختان و مركّب بودن درياها ثابت شود. و يا مرفوع است بنا بر اين كه مبتدا باشد و «واو» (و البحر) حاليه باشد به اين معنا كه: اگر درختان قلم شوند در حالى كه دريا هم مركّب شود. و اين از مواردى است كه حكم آن مانند حكم ظروف است و به اين سبب ضميرى به صاحب حال بر نمى گردد مانند شعر امرء القيس:

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 70

و قد اغتدى و الطّير فى وكناتها بمنجرد قيد الأوابد هيكل «1»

در اين آيه خداوند درياى بزرگتر را به منزله

دوات قرار داده و هفت دريا را پر از مركّب فرض كرده است كه آنها هميشه بدون انقطاع مركّبهاى خود را به آن دريا مى ريزند، بنا بر اين معنا اين است كه اگر درختهاى زمين قلم شوند و درياى بزرگ از هفت درياى ديگر مركّب شود و با اين قلمها و مركّبها كلمات خدا را بنويسند، قلمها و مركبها تمام مى شوند ولى كلمات خداوند تمام نمى شود و حضرت صادق عليه السلام و البحر مداده خوانده است و اين قرائت وجه دوم را تأييد مى كند كه واو حاليه باشد و بهتر اين است كه كلمات خدا را عبارت از تواناييها و دانشها (مقدورات و معلومات) خدا بدانيم، زيرا چون اينها تمام نشدنى است، كلماتى هم كه بخواهند آنها را بيان كنند تمام نخواهند شد.

ما خَلْقُكُمْ وَ لا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ واحِدَةٍ آفريدن و زنده كردن تمامى شما نيست مگر مانند آفريدن و زنده كردن يك نفر يعنى در برابر قدرت خداوند، كم و زياد و فرد و جمع يكسان و مساوى است، زيرا كارى و مشغوليّتى او را از كار و مشغوليّت ديگر باز نمى دارد.

إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ خداوند در آن واحد هر شنيدنى را مى شنود و هر ديدنى را مى بيند و هيچ كدام مانع از ديگرى نيست و همچنين است آفريدن و دو مرتبه زنده كردن (كه هيچ يك مانع از ديگرى نيست).

__________________________________________________

1- من فردا در حالى كه هنوز پرندگان در لانه هايشان باشند، به شكار مى روم با اسب تندرو و كوتاه مويى كه وحوش قوى هيكل را دربند مى گيرد. استفاده از پانوشت، تصحيح استاد گرجى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 71

يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (29) ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (30) أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (31) وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلاَّ كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ (32) يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (33)

إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (34)

كه در اينها آيات و نشانه هايى است براى كسانى كه شكيبا و شكرگزارند (31)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 72

و هر گاه كه موجى همچون توده هاى ابر آنها را فرو گيرد، خدا را با اخلاص مى خوانند و هنگامى كه آنها را نجات داده به خشكى رسانيد، بعضى راه ميانه روى پيش گيرند [و به ايمان خود باقى مانند و بعضى ديگر كافر شوند] و آيات ما را انكار نمى كنند جز پيمان شكنان ناسپاس (32)

اى مردم از خدا بپرهيزيد و بترسيد از روزى كه نه پدر جزاى اعمال فرزند را تحمّل مى كند و نه فرزند چيزى از جزاى پدر را، بى شك وعده الهى حقّ است، مبادا زندگانى دنيا شما را بفريبد، و مبادا شيطان شما را، به عفو و بخشش خدا، مغرور كند (33)

آگاهى از زمان قيامت مخصوص خداست و اوست كه باران را فرو مى فرستد و آنچه را در رحم مادران است مى داند و هيچ كس نمى داند فردا چه مى كند و هيچ كس نمى داند در چه سرزمينى مى ميرد، تنها خداوند دانا و آگاه است. (34)

دُونِهِ الْباطِلُ و آنچه را كه غير از او، به خدايى، بخوانند باطل و بر خلاف حق است.

وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ و او بلند مرتبه و بزرگوارتر از آن است كه به او شرك آورند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 73

بِنِعْمَتِ اللَّهِ به نيكيها و رحمت خداوند.

لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ تا به شما نشان دهد بعضى از چيزهايى را كه بر كمال قدرت او دلالت دارد.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ يعنى براى هر مؤمنى كه در بلاها شكيبايى و در نعمتها شكرگزارى مى كند، اينها نشانه است.

«كَالظُّلَلِ» اين كلمه جمع ظلّه است و آن هر چيزى است كه سايه افكند چه كوه و چه ابر.

فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ بعضى از آنها در اخلاصى كه بودند باقى ماندند. بعضى از مفسّران گويند: منظور مؤمنانى هستند كه به آن عهد و پيمانى كه در دريا با خدا بستند، ثابت و پايدار ماندند.

إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ كلمه «ختّار» به معناى غدّار، بسيار مكر كننده است. و واژه «ختر» بدترين و زشت ترين مكر است.

لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ كفايت و بى نياز نمى كند پدرى از پسرش چيزى را. و اصل عبارت، «لا يجزى فيه» بوده است و «فيه» حذف شده است.

بِاللَّهِ الْغَرُورُ مقصود از كلمه «غرور» شيطان است.

إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ، عِلْمُ السَّاعَةِ خداوند علم روز قيامت را به خود اختصاص داده و احدى را بر آن مطّلع نكرده است.

وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ و باران را در زمان خودش فرو مى فرستد و زمان و مكان نزول آن را مى داند.

وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ و فرزندى را كه در رحم زنان حامله است مى داند كه كامل است يا ناقص، پسر است يا دختر، يكى

است يا بيشتر.

وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً و هيچ فردى نمى داند كه فردا از بدى يا خوبى چه به دست خواهد آورد و چه سرنوشتى خواهد داشت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 74

وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ و هيچ فردى نمى داند كه در كجا و چه وقت خواهد مرد.

سبب اين كه كلمه «علم» را براى خدا قرار داد و كلمه «درايت» را براى بندگان، اين است كه در مفهوم درايت معناى حيله و نيرنگ هم هست. يعنى هيچ فردى هر چند حيله و نيرنگ به كار برد، درباره آنچه مخصوص خداوند است مانند كسب و عاقبت آن، نمى تواند چيزى بفهمد يا بداند، پس چگونه مى تواند معرفت به چيزهاى ديگر غير از اين دو را پيدا كند.

پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

مفاتيح الغيب خمس،

كليدهاى غيب پنج است و اين آيه را تلاوت فرمود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 75

قبل از پيغمبر ما صلّى اللَّه عليه و آله براى آنها پيامبر و رسولى نيامده بود.

لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ لفظ «لعلّ» كه به معناى ترجّى و اميد است، بطور استعاره براى اراده و خواستن به كار برده شده است.

ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ اين عبارت داراى دو معناست، يكى آن كه اگر شما رضايت خدا را از دست بدهيد و او را اطاعت نكنيد براى خودتان ياورى كه شما را يارى كند و شفيعى كه شما را شفاعت كند، نمى يابيد. ديگرى آن كه خداى سبحان ولىّ شماست، آن خدايى كه متولّى كارهاى شما و شفيع شماست، يعنى شما را يارى مى كند و كلمه شفيع مجازا به معناى يارى كننده است، زيرا شفيع، مشفوع له را (كسى كه از او شفاعت مى شود) يارى مى كند.

يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مقصود از امر، امر وحى است و خداوند وحى را به وسيله جبرئيل از آسمان به زمين مى فرستد، سپس آنچه از وحى قبول شده يا ردّ شده با جبرئيل به سوى خدا بر مى گردد و اين در مدّتى است كه در حقيقت هزار سال است، يعنى مسافت نزول وحى و صعود آن جمعا به اندازه مسير هزار سال است زيرا ميان زمين و آسمان مسافت پانصد سال است و اين نزول و صعود به اندازه يك روز از روزهاى شماست. بنا بر اين جبرئيل مسيرى را كه پيش افراد انسانى، هزار سال است، در يك روزى طىّ مى كند.

برخى از مفسّران گويند معنا اين است كه تمام امور دنيا را از آسمان به زمين، در مدّت هزار سال كه يك روز از «ايّام اللَّه» است اداره و تدبير مى كند.

ترجمه جوامع

الجامع، ج 5، ص: 78

ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ سپس امور به سوى او بالا مى رود، يعنى به سوى او بر مى گردد و پيش او ثبت مى شود و در دفترهاى فرشتگان هر مدّتى از اين اوقات، آنچه از امور بالا رفته است، نوشته مى شود تا آخر اين مدت (يكهزار سال). سپس همين تدبير امور براى يك روز ديگر (هزار سال ديگر) انجام مى شود و همين طور اين كار تا پايان دنيا و روز قيامت تكرار مى شود.

برخى ديگر گويند: مقصود از امر، مأمور به و دستورها و اطاعتهاست كه آنها با تدبير از آسمان به زمين فرستاده مى شود و اين عبادتها، به علّت اين كه بندگان خالص كمند و در نتيجه عمل خالص كه بتواند بالا برود در مدّت كم اندك است، به سوى خدا بالا نمى رود، زيرا مسلّم است كه عملى به بالا رفتن و صعود توصيف نمى شود مگر اين كه خالص باشد (بنا بر اين اعمال خالص در اين مدت (هزار سال يا يك روز) جمع مى شوند و در آخر اين مدّت، كه طبعا بسيارند، به سوى خدا بالا مى روند، نه در طول اين مدّت كه كمند).

إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ (12)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 79

خداوند مى فرمايد: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ «بى ترديد انسان را به بهترين وجه آفريديم» (تين/ 4).

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 80

بعضى از مفسّران گويند: مقصود اين است كه خداوند كاملا مى داند چگونه بيافريند و به آفرينش مخلوقات از هر جهت بطور كامل معرفت نيكو دارد. و از اين قبيل است فرموده معصوم: قيمة كل امرء ما يحسنه: ارزش هر مرد به اندازه اى است كه مى داند.

ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ: واژه «نسل» به معناى جدا شدن و انفصال است به همين سبب ذرّيه آدم، نسل ناميده شده است زيرا ذرّيه از آدم جدا و منفصل شده است.

ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ سپس اندام او را به بهترين وجهى آراسته و موزون گردانيد.

خداوند روح را به ذات خود نسبت داد تا بفهماند كه بشر داراى آفرينش شگفتى است كه جز خدا كسى حقيقت و كنه او را نمى داند.

وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ مقصود اين است كه ما جزء خاك و با آن آميخته مى شويم به طورى كه از آن هيچ فرقى و تميزى نداريم مانند آبى كه با شير مخلوط مى شود و يا معنا اين است كه ما به سبب دفن در زمين، در آن غايب و پنهان مى شويم چنان كه نابغه گفته است:

و آب مضلوه بعين جليّة و غودر بالجولان حزم و نائل «1»

كلمه «أ إذا» و «أ إنّا» هم با همزه استفهام و هم بدون همزه خوانده شده است.

روايت شده كه حضرت على عليه السلام و ابن عباس- صللنا- با صاد و كسر لام خوانده اند كه يا از ماده صلّ و به معناى تغيير كردن و بدبو شدن است و هر گاه

كه گوشت تغيير كند و بدبو شود مى گويند: صلّ اللّحم و أصلّ و يا از ماده صلّه است كه به معناى زمين خشك است.

__________________________________________________

1- كسانى كه نعمان را دفن كردند با چشمان روشن بازگشتند در حالى كه با دفن او حزم و بزرگوارى را در جولان دفن كردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 81

ظرف «إذا» منصوب است به وسيله مفهومى كه عبارت «أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ» بر آن دلالت دارد و آن يا فعل نبعث است و يا يجدّد خلقنا مى باشد.

بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ مقصود از لقاء خداوند رسيدن به عاقبت و پايان تمام آن چيزهايى است كه از ملاقات با ملك الموت و بعد از آن وجود دارد. (از حساب و پاداش و بهشت و دوزخ و جز آنها) و چون خداوند كفر كافران را به ايجاد و خلقت اوّليه از زبان خودشان، بيان فرموده از اين طريقه روى گرداند و به روشى كه با بليغ ترين وجه، كفر آنها را بيان مى كند روى آورد و آن اين است كه آنها نه تنها به خلقت اوّليه خود كافر بودند، بلكه به تمام آنچه از مرگ تا سر انجام و پايان كار است نيز كافرند. آيا نمى نگرى كه خداوند با اين بيان- كه ملك الموت جان شما را مى گيرد و برگشت شما به سوى خدا است، پس از آن كه دوباره براى پاداش زنده مى شويد- چگونه آنها را مورد خطاب قرار مى دهد و همين معناى لقاء اللَّه است.

قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ واژه «توفّى» به معناى استيفاى نفس و روح است و آن اين است كه تمام روح گرفته مى شود به طورى كه هيچ چيز از

آن باقى نمى ماند چنان كه مى گويند: توفّيت حقّى و استوفيته: تمام حقّ خودم را گرفتم و باز ستاندم و از ابن عبّاس روايت شده است كه دنيا براى عزراييل مانند كاسه اى است كه هنگام مرگ هر چه بخواهد به آسانى از آن بر مى دارد و از قتاده نقل شده كه براى عزراييل از فرشته هاى رحمت و عذاب، اعوان و يارانى است، يعنى به همراه يارانش روحها را مى گيرد. برخى گويند كه روحها را صدا مى زند و آنها جواب مى دهند، سپس به يارانش دستور مى دهد كه آنها را قبض كنند.

وَ لَوْ تَرى خطاب به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله است و جواب «لو» حذف شده و آن اين است:

لرأيت أمرا عظيما فظيعا و حالا سيئة اگر مى نگريستى، مسلّما امر بسيار زشت و حالت بد و ناگوارى را مى ديدى، و رواست كه خطاب به هر فردى باشد، چنان كه مى گويند: فلانى فرد پستى است كه اگر به او احترام كنى به تو اهانت مى كند كه در

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 82

اين موارد مخاطب مخصوصى اراده نشده است.

إِذِ الْمُجْرِمُونَ كلمه «إذ» ظرف است براى رؤيت.

ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ از شدت شرم و ذلت، سرها را فرو انداخته اند. (منظور گناهكارانند).

رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فرياد مى زنند و استغاثه مى كنند و مى گويند: خدايا مى بينم و مى شنويم، امّا كسى به فرياد آنها نمى رسد. مقصود اين است كه درستى و صدق وعده ها و وعيدهاى تو را ديديم و تصديق تو را نسبت به پيامبرانت شنيديم. يا معنا اين است كه ما نابينا و ناشنوا بوديم و اكنون بينا و شنوا شديم. فارجعنا نعمل صالحا، ما را به دنيا برگردان تا كارهاى نيك انجام دهيم.

انا موقنون، ما امروز از يقين كنندگانيم و درباره دستورات تو هيچ ترديدى نداريم.

آنها كرديم انفاق مى كنند. (16)

هيچ كس نمى داند چه پاداشهاى مهمّى كه مايه روشنى چشمها مى شوند براى آنها ذخيره شده، اين پاداش كارهايى است كه انجام مى دادند. (17)

آيا فردى كه با ايمان باشد همچون فردى است كه فاسق است، هرگز اين دو يكسان نيستند (18)

اما آنان كه ايمان آوردند و كارهاى نيك انجام دادند، باغهاى بهشت جاويدان جايگاه آنها خواهد بود و اين پذيرايى خداوندى به سبب پاداش كارهايى است كه انجام مى دادند. (19)

و اما آنان كه فاسق شدند، جايگاه آنها آتش است و هر چه بخواهند از آن خارج شوند باز آنها را به آن باز مى گردانند و به آنها مى گويند: بچشيد عذاب آتشى را كه انكار مى كرديد. (20)

ما آن كافران را از عذاب نزديك (اين دنيا) پيش از عذاب بزرگ (آخرت) مى چشانيم، شايد باز گردند. (21)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 84

را فراموش كرديم.

برخى از مفسّران گويند: نسيان در اين جا به معناى ترك است، يعنى چون شما فكر عاقبت چنين روزى را ترك كرديد، ما هم شما را از رحمت خود طرد و محروم كرديم. و اين كه عبارت «انّا نسينا» جمله مستأنفه است و فعل، بعد از «انّ» و اسمش آمده است، براى شدّت انتقام از كفّار است.

خلاصه معنا اين است كه بچشيد عذابى را كه اكنون در آن هستيد، از قبيل فرو انداختن سرها و اندوه و ذلّت و خوارى به سبب فراموش كردن ملاقات امروزتان و نيز عذاب ابدى جهنّم را به سبب كارهايى كه كرديد بچشيد.

إِذا ذُكِّرُوا بِها پند و تذكر به آنها داده مى شد و آنها هم مى پذيرفتند به اين طريق كه خدا را به سبب اين كه آنها را به شناخت خودش راهنمايى كرده است و براى اظهار فروتنى و خشوع- سجده و تسبيح و تنزيه مى كردند و از اين كه زشتيها را به او نسبت دهند منزّه مى دانستند و او را مدح و ستايش مى كردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 85

تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ بلند مى شوند و از رختخواب و محلّ خواب خود كنار مى روند. واژه «مضاجع» جمع مضجع، به معناى بستر و محلّ خواب است و آنان در شب به عبادت و تهجّد مشغول بودند و كسانى بودند كه نماز شب را بپا مى داشتند.

يَدْعُونَ رَبَّهُمْ آنها خدا را به سبب ترس از غضب او و به طمع رحمت او، مى خوانند.

بلال از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: لازم است بر شما شب زنده دارى كه اين خوى نيكان پيش از شما بوده است و

شب زنده دارى تنها براى خداست (ريا در آن نيست) و باز دارنده از گناه و كفّاره بديها و دور كننده مرض از بدن است. «1»

همچنين از آن حضرت نقل شده است: شرافت و بزرگى مؤمن در شب زنده دارى اوست و عزّت او در اذيّت نكردن مردم است «2».

ما أُخْفِيَ لَهُمْ اين عبارت به صورت فعل معلوم (ما أخفى) نيز خوانده شده است كه در اين صورت فاعل آن كلمه اللَّه عزّ و جلّ است و لفظ «ما» به معناى الّذى يا أىّ مى باشد.

مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله قرّات أعين روايت شده است يعنى تمام مخلوقات و نه يك فردى از آن و نه فرشته مقرّبى و نه نبىّ مرسلى نمى دانند كه چه نوع پاداش بزرگى براى اين مؤمنان ذخيره و پنهان شده است، يا چه چيز است آن پاداش و ثوابى كه پنهان و ذخيره شده است و باعث مى شود كه چشمهايشان روشن شود و بر اندازه آن مزيدى نيست و براى هيچ تلاش گرى وراى آن، ديدگاه و آرزويى نيست و مانند اين روايتى است از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كه خدا فرموده: براى بندگان شايسته ام پاداشى

__________________________________________________

1-

«عليكم بقيام الليل فانّه داب الصّالحين قبلكم و أنّ قيام اللّيل قربة إلى اللَّه و منهاة عن الاثم و تكفير للسيّئات و مطرودة للدّاء عن الجسد»

[.....] 2-

شرف المؤمن قيامه باللّيل و عزّه كفّ الأذى عن النّاس.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 86

آماده ساخته ام كه چشمى نديده و گوشى نشنيده و به هيچ دلى خطور نكرده است صرفنظر از نعمتهايى كه شما را بر آن آگاه ساخته ام و اگر بخواهيد

اين آيه را بخوانيد فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ تا آخر آيه ... «1»

أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ عبارت «كانَ مُؤْمِناً» و «كانَ فاسِقاً» مطابق لفظ من (مفرد) آمده و «لا يَسْتَوُونَ» بر طبق معناى من (جمع) ذكر شده است به دليل آيه هاى بعد كه مى فرمايد: أمّا الّذين آمنوا و أمّا الّذين فسقوا فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى «جَنَّاتُ الْمَأْوى » يك قسمت از بهشت است. ابن عبّاس گفته است: آن جايگاه ارواح شهدا است. بعضى از مفسّران گويند: آن محلّى است كه در جانب راست عرش قرار دارد.

نزلا: بخششى است كه به خاطر كارهاى نيكشان به آنها عطا مى شود. كلمه «نزل» ابتدا مخصوص پذيرايى از مهمان بود ولى بعد عموميّت پيدا كرد.

فَمَأْواهُمُ النَّارُ در برابر اين كه «جنّة المأوى» جايگاه مؤمنان است، نار و آتش، جايگاه فاسقان است.

كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ اين عبارت دلالت مى كند كه مقصود از فاسق در آيه شريفه، كافر است.

مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى مقصود از «عذاب ادنى»، عذاب در اين دنياست مانند قتل، اسارت، و سختيهايى كه قريش در هفت سال خشكسالى تحمّل كردند به طورى كه مردار گنديده را مى خوردند. بعضى گويند: مقصود كشتار روز بدر است با شمشير،

__________________________________________________

1-

«أعددت لعبادى الصالحين ما لا عين رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر بل ما اطّلعتكم عليه، اقرأوا إن شئتم فلا تعلم نفس الآية».

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 87

برخى ديگر گويند: منظور دابّه و دجّال است.»

و ديگرى گويد: عذاب قبر است.

دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ مقصود از عذاب اكبر به اتّفاق عذاب آخرت است.

لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ شايد از كفر توبه كنند يا شايد آنها اراده كنند كه بر گردند و ايمان را بخواهند

چنان كه در آيات گذشته فرمود: فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً «ما را برگردان تا كارهاى نيك انجام دهيم» (سجده/ 12) در اين آيه اراده رجوع، خود رجوع خوانده شده هم چنان كه در اين آيه: إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ «هر گاه براى نماز ايستاديد» (مائده/ 6) اراده قيام، خود قيام خوانده شده است.

(25)

آيا براى هدايت آنها همين بس نيست كه مردمان قرون پيش از اينها را هلاك كرديم؟ و اكنون اينها در ديار آنها راه مى روند، در اين نشانه هايى است از قدرت خداوند، آيا باز هم نمى شنوند (26)

آيا نديدند كه ما آب باران را به سوى زمينهاى خشك مى رانيم و به وسيله آن زراعتهايى مى رويانيم كه هم خودشان و هم چهارپايانشان از آن تغذيه مى كنند، آيا با چشم بصيرت نمى بينند؟ (27)

كافران مى گويند: اگر راست مى گوييد اين پيروزى شما كى خواهد بود؟ (28)

اى رسول ما بگو:

روز پيروزى ايمان آوردن به حال كافران سودى نخواهد داشت و به آنها هيچ مهلت داده نمى شود (29)

بنا بر اين از آنها روى بگردان و منتظر باش كه آنها نيز منتظرند. (30)

تو القا مى شود. (نمل 27/ 6) برخى گويند مرجع ضمير، موسى است و تقدير آن اين است كه تو از ملاقات با موسى يا موسى از ملاقات با تو، در شب معراج كه در آسمانها سير مى كنى، در ترديد مباش.

روايت شده كه رسول خدا فرمود: در شب معراج موسى بن عمران را ديدم، مردى بلند قد با موهاى مجعّد كه گويا از مردم شنوئه «1» است. «2» بنا بر اين به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله وعده داده شده كه پيش از رحلت، موسى را ملاقات خواهد كرد.

وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ و كتابى را كه به موسى نازل كرديم براى قومش (بنى اسرائيل) راهنما قرار داديم.

وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا و ما برخى از بنى اسرائيل را پيشوا و امام قرار داديم تا ديگران گفتار و رفتار آنها را سرمشق قرار ميدهند و آنها مردم را به دين و شريعت خدا كه در تورات است راهنمايى كنند.

لَمَّا صَبَرُوا به سبب اين كه صبر و شكيبايى كردند. و همچنين اين كتابى را كه بر تو فرستاديم، نور و هدايت كننده قرار مى دهيم، و مسلّما بعد از تو در امّت تو پيشوايانى قرار مى دهيم تا مانند راهنمايان بنى اسرائيل، مردم را ارشاد كنند. و اين به

__________________________________________________

1- شئونه: قبيله اى از مردم يمن است كه موهاى بدن آنها پيچيده و مجعّد است- ترجمه تفسير مجمع البيان، ج 19/ 232.

2-

«رايت ليلة اسرى بى الى السّماء موسى بن عمران رجلا آدم طولا جعدا كأنّه من رجال شنوءة».

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 90

خاطر اين است كه آنها بر دين و يارى آن شكيبا بودند و با دليلهاى حق و

يقينى آن را ثابت و پايدار كردند.

عبارت «لمّا صبروا»، لما صبروا نيز خوانده شده است و معنا اين است. به علّت اين كه صبر كردند ما آنها را امام قرار داديم. حسن [بصرى ] گفته است كه آنها بر بلاها و سختيهاى دنيا صبر كرده اند.

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ خداوند ميان آنها قضاوت مى كند و محق از مبطل جدا مى شود و هو ضمير فصل است و چون فعل مضارع شبيه به اسم است اين مورد جايز است، ولى اگر بگويى: إنّ زيدا هو فعل جايز نيست. زيرا ضمير فصل قبل از فعل محض، نمى آيد.

أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ واو در اين عبارت حرف عطف است و جمله را به معطوف عليهى كه از جنس معطوف فهميده مى شود، عطف مى كند.

كلمه «يهدى» با نون «نهدى» نيز خوانده شده است و فاعل آن مفهومى است كه از عبارت «كم أهلكنا من قبلهم» استفاده مى شود زيرا «كم» نمى تواند فاعل باشد و تقدير آن چنين است: أ و لم يهد لهم كثرة إهلاكنا القرون، يا اين است كه اين كلام به همين صورت كه هست با مفهوم و معنايش فاعل است، چنان كه گويى عبارت لا إله إلّا اللَّه خون و مال را حفظ مى كند و به مناسبت قرائت با نون، رواست كه ضمير اللَّه در آن مستتر باشد و مرجع ضمير در «لهم» أهل مكّه است و مقصود از «قرون» قوم عاد و ثمود و لوط است.

يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ اهل مكّه در سرزمين و شهرهاى آنها عبور مى كنند.

إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ «جزر» به سرزمينى گفته مى شود كه تمام گياهان و نباتات آن يا به سبب بى آبى يا به سبب چراندن،

بكلّى ريشه كن و قطع شده باشد، بنا بر اين به سرزمينى كه اصلا قابل روياندن گياه نباشد، مانند شوره زار يا سنگلاخ، «جرز» گفته نمى شود. دليل بر اين مطلب عبارت بعدى است كه مى فرمايد «فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً» و ضمير «به» به آب باران بر مى گردد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 91

تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ حيوانهاى آنها از گياه و علف آن و خودشان از دانه هاى گياهان تغذيه مى كنند.

وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ روز «فتح» يا روز پيروزى و نصرت است و يا روزى است كه خداوند به فصل و جدا كردن حقّ از باطل حكم مى كند، چنان كه در اين آيه آمده است: رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا: «خدايا ميان ما به حقّ داورى كن» (اعراف/ 8) و چون كافران مى شنيدند كه مسلمانان مى گويند: خداوند بزودى ما را بر كافران پيروز مى گرداند و ميان ما و آنها داورى مى كند، گفتند: چه زمانى است فتح و داورى، يعنى اگر راست مى گوييد زمان آن چه وقت است؟

بعضى گفته اند: «يوم الفتح» روز قيامت است، برخى گفته اند روز بدر و برخى ديگر گويند روز فتح مكّه است. و غرض كافران از اين پرسش، انكار و استهزاى آن روز است به همين سبب جواب هم مطابق مقصودى كه از پرسش آنها فهميده مى شود، داده شده است و گويا خداوند در جواب فرموده است كه شتاب نكنيد كه البتّه آن روز شما ايمان خواهيد آورد ولى آن ايمان ديگر به حال شما سودى ندارد، هم چنان كه ايمان فرعون هنگام نزول بلا و در حال غرق شدن به حال او سودى نداشت. و بزودى آن روز را خواهند ديد در حالى كه

در وقت عذاب به آنها مهلت داده نمى شود.

وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ و منتظر حكم خداوند درباره آنها و منتظر پيروزى بر آنها و نابوديشان باش، هم چنان كه آنها منتظر پيروزى بر شما و نابودى شما هستند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 92

(4)

شما پسر خوانده ها را به نام پدرانشان بخوانيد كه اين پيش خدا عادلانه تر است و اگر پدرانشان را نمى شناسيد آنها برادران دينى و موالى شما هستند و از كارهاى ناشايسته اى كه به خطا كنيد گناهى بر شما نيست، ولى آنچه را كه به عمد و به اراده قلبى مى كنيد بر آن مؤاخذه مى شويد و خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است. (5)

دو قلب قرار دهد، زيرا اگر چنين شود، ناگزير هر فردى دو فرد و دو انسان مى شود و هر گاه قلبى چيزى را بخواهد و قلب ديگر آن را نخواهد، به اين ترتيب منجر مى شود كه در آن واحد يك چيز پيش او هم خوب باشد و هم بدور اين محال است، همچنين حكمتش اقتضا نمى كند كه يك زن نسبت به يك مرد هم بد و مادرش باشد و هم همسرش و يا يك فردى نسبت به فرد ديگر هم فرزندش باشد و هم فرزند خوانده اش، زيرا فرزند از صلب و نسب واقعى و حقيقى انسان است و فرزند خوانده تنها به اسم به او ملحق شده و نمى شود كه اصلى و حقيقى با غير اصلى و غير واقعى در يك چيز جمع شود [زيرا اين امر محال است ].

و اين مثلى است كه خداوند درباره زيد بن حارثه زده است، زيد مردى بود از قبيله بنى كلب كه در زمان جاهليّت اسير شده بود و حكيم بن حزام او را براى عمّه اش حضرت خديجه خريده بود. و هنگامى كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله با خديجه ازدواج كرد، خديجه زيد را به او بخشيد. پاره اى گويند كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله زيد را از بازار عكاظ

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 95

خريد و او اسلام آورد. پس از چندى پدرش، حارثة بن شراحيل كلبى، به مكّه آمد و حضرت ابو طالب را پيش پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله شفيع قرار داد تا زيد را به او بفروشد، حضرت فرمود او آزاد است و هر جا كه مايل است مى تواند برود، زيد

از ترك پيغمبر و دور شدن از او خوددارى كرد. پس پدرش گفت: اى گروه قريش شما شهادت بدهيد كه او فرزند من نيست، پيغمبر فرمود: شهادت بدهيد كه پسر من است و از آن پس او را زيد بن محمّد خواندند و هنگامى كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله با زينب، دختر حجش، كه قبلا همسر زيد و طلاق گرفته بود ازدواج كرد، يهودان و منافقان گفتند: محمّد با همسر پسرش ازدواج كرده، در حالى كه خودش اين كار را نهى كرده است. اين هنگام بود كه خداوند اين آيه شريفه را نازل فرمود: ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ «محمّد پدر هيچ يك از مردان شما نيست و لكن فرستاده خداست» (احزاب/ 40) وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي كلمه «اللّائى» با همزه ممدوده و اشباع شده و با ذكر «ياء» بعد از آن (لايى) و با همزه ممدوده و اشباع شده بدون ذكر (ياء) لاء، و بدون همزه و مدّ (لاى) خوانده شده است، چون از ماده قران است كه به معناى زناشويى و همدمى است.

تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ كلمه «تظاهرون» به چند طريق خوانده شده است از اين قرار:

تُظاهِرُونَ از ماضى ظاهر و تظاهرون از ماضى اظّاهر كه به معناى تظاهر است و تظهّرون از ماضى اظّهر كه به معناى تظهّر است. اصل معناى ظهار اين است كه مرد به همسرش اين عبارت مخصوص را بگويد: أنت علىّ كظهر أمى، تو نسبت به من مانند پشت مادرم هستى، كه در اين صورت مى گويند مرد از همسرش ظهار كرده است و اين كار در زمان جاهليّت به منزله طلاق

بوده است و مرد ظهار كننده از زن خود دورى مى كرده است هم چنان كه از مطلّقه دورى مى كرده اند، بنا بر اين معناى تظاهر منها يعنى به سبب عمل ظهار، از آن زن دورى مى كند و تظهر منها، يعنى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 96

تحرّز منها و ظاهر منها، يعنى حاذر منها و مانند اين مورد است عبارت: آلى من امرأته: به سوى زنش بازگشت كه در ضمن معناى دورى را هم مى رساند. «فعل تظاهرون» به وسيله حرف «من» متعدّى شده است. و معناى عبارت: انت علىّ كظهر امّى، اين است كه آن مردان مى خواهند بگويند: شكم تو در حرمت مانند شكم مادر من است لكن به جاى شكم به كنايه پشت (ظهار) را مى گويند، زيرا شكم نزديك عورت است و ذكر آن زشت است.

ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ اين نسبى را كه شما مى گوييد تنها به زبان مى گوييد و پيش خدا واقعيّت و حقيقتى ندارد.

وَ اللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ خداوند نمى گويد مگر آنچه را كه مطابق حقيقت و موافق با واقعيت است.

وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ و خداست كه راه راست را نشان مى دهد و جز به راه درست راهنمايى و ارشاد نمى كند. سپس خداوند آنچه را كه حقّ است و آنچه را كه ارشاد به راه درست است در آيه بعد بيان مى فرمايد و مى گويد:

ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ آنها را به نام پدرانشان بخوانيد كه اين عادلترين حكم و گفتار است.

فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَوالِيكُمْ و اگر پدران آنها را نمى شناسيد آنان را برادران دينى و عموزاده ها و يارى كنندگان خود بدانيد. بعضى گويند: «موالى» يعنى برده هايى كه شما آزاد كرده ايد

و چون شما آنها را آزاد كرده ايد، ولاء عتق آنها براى شماست.

وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ فِيما أَخْطَأْتُمْ بِهِ و گناهى بر شما نيست در آنچه از روى خطا و اشتباه انجام داده ايد و به گمان اين كه پدر خوانده اى، پدر واقعى فرزند خوانده است به اشتباه فرزند خوانده ها را به پدر خوانده ها نسبت داده ايد.

عبارت «ما تعمّدت» در محلّ جرّ است و بر عبارت «فيما اخطأتم» عطف

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 97

مى شود و رواست كه حرف «ما» مبتدا و خبر آن محذوف باشد و در تقدير چنين است: و لكن ما تعمّدت قلوبكم فيه الجناح [كه فيه الجناح خبر محذوف است.]

و جايز است كه مقصود از آيه اين باشد كه تنها خطا قابل عفو و بخشش است، نه آنچه به عمد انجام شده است و اين به دليل عموميّت روايتى است كه از پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه مى فرمايد: از امّت من خطا و فراموشى و اكراه و بر داشته شده است. «1»

اين روايت به سبب عامّ بودنش، شامل خطا و عمد در مورد پسر خواندگى هم مى شود.

جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً (9) إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا (10)

هُنالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدِيداً (11)

__________________________________________________

1-

وضع عن أمّتى الخطأ و النّسيان و ما اكرهوا عليه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 98

گمانهاى گوناگون بدى به خدا مى برديد. (10)

در آن جا مؤمنان آزمايش و سخت متزلزل شدند. (11)

سبب حقّ خويشاوندى بعضى بر بعض ديگر مقدّمند. مسلمانان در صدر اسلام به سبب برادر خواندگى و مهاجرت نيز ارث مى بردند، اين آيه، ارث مهاجرت و برادر خواندگى را نسخ كرد.

فِي كِتابِ اللَّهِ مقصود از كتاب، يا لوح محفوظ است يا قرآن، يعنى در لوح محفوظ يا در قرآن ثبت است.

مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ ممكن است كه حرف «من» بيانى باشد و عبارت «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهاجِرِينَ» بيان «أُولُوا الْأَرْحامِ» باشد، يعنى خويشاوندان مؤمن و مهاجر بعضى بر بعضى ديگر، در ارث، از اجانب اولى هستند و ممكن است كه حرف «من» براى ابتداى غايت باشد، يعنى خويشاوندان به سبب حقّ قرابت در ارث، از مؤمنان- كه به سبب پيمان برادرى و از مهاجران كه به سبب هجرت، ارث مى برند- اولى و سزاوارترند.

إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً مقصود اين فراز از آيه وصيّتى است كه شخص [از]

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 100

[ثلث مالش ] براى برادر دينيش مى كند.

و چون فعل «تفعلوا» به معناى: تسدوا، يعنى عمل صواب انجام داد، يا به معناى:

تزلوا، است، يعنى به سوى كار نيك شتافت، به وسيله «إلى» متعدّى شده است.

كانَ ذلِكَ فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً مشار اليه «كان ذلك» همان نسخ حكم ارث بردن به سبب هجرت و برگرداندن آن است به خويشاوندان، كه اين حكم يا در لوح محفوظ يا در قرآن يا در تورات، مكتوب و ثبت است.

وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثاقَهُمْ به يادآور هنگامى را كه ما از تمام پيامبران پيمان گرفتيم كه رسالت خود را ابلاغ نمايند و مردم را به يگانگى و توحيد خداوند دعوت كنند.

وَ مِنْكَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى

وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ و بخصوص از تو و از نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم.

لِيَسْئَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ ما اين پيمان را از پيامبران گرفتيم، يا براى اين كه روز قيامت در جايگاه شهادت هنگامى كه خداوند از صدق و راستگويى مؤمنانى كه به عهد خود وفا كردند سؤال مى كند، پيامبران براى آنها شهادت مى دهند كه اينان در پيمان خود راستگو و مؤمن بودند. يا مقصود اين است كه آنچه را كه امّتها در جواب پرسشها مى گويند درستى و نادرستى آن از پيامبران پرسيده شود، هم چنان كه خداوند مى فرمايد: أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ آيا تو به مردم گفتى كه من و مادرم را دو خدا قبول كنند (مائده/ 116) يا از آنان كه راست گفته اند پرسيده شود كه براى چه راست گفته ايد، آيا براى رضاى خدا بوده است يا براى غير خدا و اين تهديدى است براى دروغگويان.

امام صادق عليه السلام فرمود: در صورتى كه از راستگو پرسيده مى شود كه براى چه چيز راست گفته اى و مطابق آن به او پاداش مى دهند، پس حال دروغگو چگونه خواهد بود «1».

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 101

مِيثاقاً غَلِيظاً مقصود از پيمان غليظ آن است كه به خدا قسم ياد كنند تا آنچه را كه خداوند بر عهده آنها قرار داده است انجام دهند و به آن وفا كنند. واژه «غلظ» استعاره است و مقصود عظمت و بزرگى و شأن همان ميثاق و پيمان است.

اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ و به ياد آوريد نعمت خدا را بر خودتان روز جنگ احزاب و آن روز خندق است.

إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ هنگامى كه سپاهيانى

از احزاب به سراغ شما آمدند، همان احزابى كه عليه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گرد آمده بودند.

فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً و ما باد را بر آنها فرستاديم و آن باد صبا بود كه بر آنها فرستاديم تا اين كه ديگهاى آنها را واژگون كرد و خيمه هاى آنها را از جا كند و خاك و رمل به صورت و چشمهاى آنها مى ريخت. و در حديث است كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: من به وسيله باد صبا يارى شدم و قوم عاد به وسيله باد دبور نابود شد. «2»

وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها و سپاهيانى كه نمى ديديد و آنها فرشتگان بودند.

چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شنيد كه دشمن به طرف آنها مى آيد، به اشاره سلمان فارسى دور مدينه را خندق كند، سپس با سه هزار نفر از مسلمانان براى جنگ بيرون آمد و لشگرگاه را جايى قرار داد كه ميان او و سپاهيان دشمن، خندق فاصله بود و ترس و خوف ميان مسلمانان شدّت يافت، كودكان و زنان را در قلعه هاى مرتفع جاى دادند و نفاق منافقان آشكار شد. قريش با ده هزار نفر از قبايل مختلف كه جمع كرده بودند و با پيروانشان به سوى مدينه پيش آمدند تا ميان «جرف» و «غابه»

__________________________________________________

1-

إذا سئل الصّادق عن صدقه على أىّ وجه قاله فيجازى بحسبه، فكيف يكون حال الكاذب؟!

2-

نصرت بالصّبا و أهلكت عاد بالدّبور.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 102

فرود آمدند. تابعين قريش از قبيله كنانه و اهل تهامه بودند و فرمانده آنها ابو سفيان بود و قبيله غطفان با پيروانشان از مردمان نجل پيش آمده تا در كنار كوه احد فرود

آمدند و فرمانده آنها عيينة بن حصين و عامر بن طفيل بودند و يهودان بنى نضير و بنى قريظه به آنها كمك مى كردند.

از توقف سپاهيان كفر مدت بيست اند روز مى گذشت، و ميان آنها و مسلمانان، به جز انداختن تير و سنگ، جنگى روى نداد. ولى چند نفر از شجاعان قريش، از جمله: عمرو بن عبد ود، ضرار بن خطّاب، هبيرة بن ابى لهب و نوفل بن عبد اللَّه سوار بر اسبهاى خود از لشگرگاه بيرون آمدند و به چادرهاى قبيله بنى كنانه عبور كردند و گفتند مهيّاى نبرد باشيد و بزودى آگاه خواهيد شد كه مرد ميدان چه كسى است؟

سپس هى به اسبها كرده آنها را راندند تا به لب خندق رسيدند و گفتند: به خدا سوگند كه اين يك كيد و نقشه اى است كه تا كنون عرب آن را نمى دانست. سپس به جستجو پرداختند تا جايى تنگ از خندق را يافتند و بر اسبهاى خود نهيب زده از خندق جستند، عمرو كه با هزار سوار برابرى مى كرد فرياد بر آورد و مبارز طلبيد.

على عليه السلام كه غرق در آهن و لباس رزم بود برخاست و گفت يا رسول اللَّه من به ميدان او مى روم. حضرت فرمود اين عمرو است. بنشين. در اين هنگام عمرو پياپى فرياد مى زد، آيا مردى نيست، و مى گفت آن بهشتى كه شما گمان مى كنيد هر كه از شما كشته شود، داخل آن مى شود، كجا است؟ باز هم على عليه السلام برخاست، اين بار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اجازه داد و زره خود را كه ذات الفضول نام داشت به او پوشانيد، شمشير معروف ذو الفقار را به او

داد، عمامه سحاب خودش را به سر او بست و فرمود:

خدايا او را از جلو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالاى سر و از پايين پا محافظت فرما. «1»

__________________________________________________

1-

اللّهمّ أحفظه من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدميه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 103

على و عمرو در هم آويختند، عمر و ضربتى بر حضرت زد كه سپر را شكافت و به سر اصابت، و آن را مجروح كرد، حضرت نيز ضربتى بر او وارد ساخت، اين هنگام گرد و غبار ميدان را فرا گرفت بطورى كه كسى آنها را نمى ديد، ديرى نپايى كه صداى تكبير على عليه السلام شنيده شد، پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: به آن خدايى كه جان من در دست اوست، على عمرو را كشت. «1» على سر خود را بست و به سوى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آمد و صورتش مانند ماه مى درخشيد. پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: بشارت باد به تو اى على اگر عمل امروز تو را با تمام اعمال امّت محمد در ترازويى بگذارند، بى ترديد عمل تو بر آنها فزونى دارد. «2»

إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ مقصود از «فوق» سمت بالاى درّه از طرف مشرق است كه بنى غطفان از آن سمت آمدند.

وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ و مقصود از «اسفل» پايين درّه از طرف مغرب است كه قريش از آن سمت آمدند.

وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ واژه «زاغت»، به معناى كج شدن چشم از حيرت و ترس و خيره شدن به يك نقطه است. بعضى گويند: برگشتن

و غافل شدن از هر چيزى است به طورى كه از شدّت ترس، جز به دشمن به هيچ چيز توجّهى ندارد.

وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ لفظ «حناجر» جمع حنجره است و آن انتهاى گلو است، مى گويند اگر «ريه» از ناراحتى و غم و غصّه ورم كند، بزرگ مى شود و بالا مى آيد و قلب هم با بالا آمدن آن تا ابتداى حنجره، بالا مى آيد و به همين سبب است كه به فرد ترسو مى گويند: ريه اش باد كرده است. و ممكن است كه اين مثال كنايه از اضطراب قلب و دلهره باشد، هر چند حقيقتا قلب به گلو نمى رسد.

__________________________________________________

1-

قتله و الّذى نفسى بيده.

2-

أبشر يا على فلو وزن اليوم عملك بعمل أمّة محمّد صلّى اللَّه عليه و آله لرجّح عملك بعملهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 104

وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا و مسلمانان به خدا گمانهاى گوناگون بردند. در آخر كلمه ظنون، به هنگام وقف و فصل، الف زياد شده است هم چنان كه در قافيه اشعار هم الف زياد مى شود. مانند اين كه شاعر در شعر خود «عتاب» را، عتابا گفته است: أقلّى اللّوم عاذل و العتابا «1» و همچنين مانند رسول و سبيل كه رسولا و سبيلا «2» خوانده شده است.

وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِيداً بسيار مضطرب و آشفته حال و متزلزل شدند.

وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلاَّ يَسِيراً (14) وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الْأَدْبارَ وَ كانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُلاً (15) قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلاً (16)

قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرادَ بِكُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (17) قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَ الْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلاً (18) أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً (19) يَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَ إِنْ يَأْتِ الْأَحْزابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِي الْأَعْرابِ يَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِكُمْ وَ لَوْ كانُوا فِيكُمْ ما قاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلاً (20)

__________________________________________________

1- اى عاذله. ملامت و عتاب مرا كم كن. [.....]

2- همين سوره آيات، 66 و 67.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 105

فرار كنند. (13)

آنها چنان بودند كه اگر دشمنان از اطراف و جوانب مدينه بر آنان وارد مى شدند و پيشنهاد بازگشت به شرك و كفر به آنها مى كردند مى پذيرفتند و جز اندك زمانى در اين راه درنگ نمى كردند (14)

آنها پيش از اين با خدا عهد كرده بودند كه پشت به دشمن نكنند و پيمان الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت و خلق در برابر آن مسئولند (15)

به آنها بگو اگر از مرگ يا كشته شدن فرار مى كنيد، سودى به حال شما نخواهد داشت، چه اندك زمانى بيش از زندگى كامياب نخواهيد شد (16)

بگو اگر خدا براى شما مصيبت و رحمتى اراده كند، كيست كه بتواند شما را در برابر

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 106

اراده خدا حفظ كند و جز خدا براى خلق هيچ يار و ياورى نخواهد بود. (17)

خداوند آنان كه مردم را از جنگ باز مى داشتند و به برادران خود مى گفتند پيش ما بياييد بخوبى مى شناسد، آنها مردمى ضعيفند و جز به مقدار كمى، كارزار نمى كنند (18)

آنها در همه چيز نسبت به شما بخيلند و هنگام لحظه هاى بحرانى مشاهده مى كنى كه از شدّت ترس، آن چنان به تو نگاه مى كنند و چشمهايشان در حدقه مى چرخد كه گويى مى خواهند قالب تهى كنند، امّا هنگامى كه حالت ترس فرو نشست و خطر بر طرف شد، سخت با زبان تند و گفتار خشن با كمال حرص و بخل سهم خود را از غنائم مطالبه مى كنند، اينان هرگز ايمان نياورده اند، لذا خدا اعمالشان را (چون همه رياست) نابود كرد و اين كار براى خدا آسان است (19)

آن منافقان گمان مى كنند هنوز لشكر احزاب نرفته اند و اگر برگردند اينها دوست

دارند در ميان اعراب باديه نشين پنهان باشند (تا از جنگ بر كنار و آسوده باشند) و از اخبار شما جويا گردند و اگر در ميان شما هم باشند جز اندكى پيكار نمى كنند. (20)

فرمود:

وَ ما هِيَ بِعَوْرَةٍ خانه هاى آنها بى حفاظ نيست بلكه داراى ديوار و حفاظ است و تنها مقصود آنها فرار از جنگ است.

وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ اگر به شهر مدينه يا به خانه هاى آنها داخل شوند، و مانند اين است كه مى گويند: بر فلانى وارد شديم، يعنى به خانه او وارد شديم.

مِنْ أَقْطارِها از اطراف و جوانب مدينه. و مقصود آيه شريفه اين است كه اگر اين سپاهيان كفر از همه طرف داخل مدينه يا خانه هاى آنها شوند و آنها را غارت كنند.

ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ سپس در اين هنگام از آنها «فتنه» را بخواهند، يعنى از آنها بخواهند كه به كفر برگردند و با مسلمانان جنگ كنند.

لَآتَوْها آن را به جا مى آورند و انجام مى دهند. اين عبارت به صورت لأتوها نيز خوانده شده، يعنى اين فتنه و درخواستى را كه كرده بودند به آنها عطا كردند.

وَ ما تَلَبَّثُوا بِها آنها در مدينه به جز مدّت كمى درنگ نمى كنند، زيرا خداوند بزودى آنها را هلاك و نابود مى كند. بعضى گويند: مقصود اين است كه منافقان در جواب دادن و قبول خواسته كافران به جز زمان كمى درنگ نمى كنند، همان اندازه اى كه آنها سؤال مى كنند و اينها جواب مى دهند بدون اين كه توقّف و فاصله اى باشد.

وَ لَقَدْ كانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ اين منافقان از كسانى بودند كه در شب «عقبه» با

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 108

خدا و پيامبر خدا پيمان بسته بودند كه از آنچه خودشان را منع و حفظ مى كنند او را نيز محافظت كنند.

مَسْؤُلًا موضوع و مطلبى كه در آخرت از آن سؤال و مؤاخذه مى شوند.

قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ بگو فرار از مرگ براى شما

فايده اى ندارد، زيرا ناگزير مرگ به شما مى رسد، چه مرگ طبيعى و چه كشته شدن. و اگر فرضا فرار از مرگ فائده اى هم داشته باشد و شما با تأخير انداختن آن بهره اى ببريد، اين كاميابى به جز زمان اندكى نخواهد بود.

الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ واژه «معوّقين» يعنى باز دارندگان و آنها منافقانى بودند كه مردم را از يارى كردن به پيامبر باز مى داشتند و به برادران ضعيف الإيمان خود مى گفتند:

محمّد و يارانش لقمه اى بيش نيستند. [يعنى عدّه آنها كم است ] و اگر گوشتى هم باشند آن كافران آنها را مى بلعند و مى خورند، بنا بر اين پيرامون او را خالى كنيد و به سوى ما بياييد.

هَلُمَّ إِلَيْنا به طرف ما بياييد و خودتان را به ما نزديك كنيد. لفظ «هلمّ» در لغت اهل حجاز براى مفرد و غير مفرد يكى است، ولى در لغت تميم، به صورت مفرد و مثنّى و جمع مى آيد و مى گويند: هلمّ- هلمّا- هلمّوا و اين واژه صوت و اسم فعل است كه به معناى فعل متعدّى «أحضر» و «قرّب» مى باشد.

وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا نفرات كمى از آنها مى آيند و با مؤمنان، براى نبرد، خارج مى شوند، ولى در ميدان جنگ مبارزه و مقاتله نمى كنند مگر اندكى آن هم هنگامى كه ناگزير از آن باشند، چنان كه خداوند در دو آيه بعد مى فرمايد: ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا پيكار نكردند مگر اندكى.

أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ هنگام نبرد نسبت به شما بخل مى ورزند، شما را ضعيف مى كنند و از شما كناره مى گيرند. هم چنان كه شخصى در هنگام ترس به جاى دفاع از حامى خودش از ديگرى (دشمن حاميش) حمايت كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 109

و پاره اى

گويند: مقصود اين است كه با شما در جنگ كردن بخل مى ورزند و شما را يارى نمى كنند.

فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ در حالت ترس و بيم نگاه آنها به تو همانند نگاه كسى است كه در حال جان دادن و سكرات مرگ، براى پناه بردن به تو و به سبب ترس، به تو نگاه مى كند.

فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ و هنگامى كه ترس برطرف شد و غنيمتها بدست آمد، اين بخل و حرص به «خير» كه همان غنيمتها و ثروتها باشد، منتقل مى شود و مى گويند:

سهم ما را زياد كنيد زيرا ما با شما بوديم و با كمك ما شما بر دشمنانتان پيروز شديد لفظ «أشحّة» منصوب است بنا بر اين كه حال يا مخصوص به ذمّ باشد.

سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدادٍ واژه: «سلق»، در اصل به معناى ضرب و زدن است چنان كه گويند سلقه بالكلام: سخنان زننده به گوش او رساند، يعنى آنها را با سخنان زننده اى اذيّت كرد و با آنها با زبان تند و تيزى به دشمنى برخاست.

يَحْسَبُونَ الْأَحْزابَ لَمْ يَذْهَبُوا در صورتى كه لشگر كفّار و احزاب فرار كرده بودند، منافقان گمان مى كردند كه هنوز فرار نكرده اند و اگر يك مرتبه ديگر حمله كنند منافقان از ترس اين كه به بلاى اين حمله گرفتار نشوند آرزو مى كنند كه در ميان عربهاى باديه و چادرنشينان باشند.

يَسْئَلُونَ عَنْ أَنْبائِكُمْ و در همان جا از اخبار شما پرسش كنند.

وَ لَوْ كانُوا فِيكُمْ و اگر در ميان شما و با شما باشند و جنگ اتّفاق بيفتد، به همراه شما جنگ نمى كنند مگر خيلى كم و اندك، ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا، آن هم نه به خاطر كمك به شما

بلكه براى ريا و تظاهر به اين كه ما با شما هستيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 110

احزاب كافر را با دلى مملوّ از خشم و بى آن كه نتيجه اى از كار خود گرفته باشند باز گردانيد و خداوند در اين ميدان، با كمكهاى غيبى، مؤمنان را كفايت و پيروز كرد و خدا قوى و شكست ناپذير است. (25)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 111

كه سپاه احزاب آمدند و مسلمانان مضطرب و نگران شدند، گفتند: اين همان بلايى است كه خدا و رسولش به ما وعده داده بودند و به پيروزى خود يقين كردند. لفظ:

هذا، اشاره به همين بلا و آزمايش است.

وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِيماناً وَ تَسْلِيماً و در مسلمانان زياد نشد چيزى جز ايمانشان به خدا و تسليمشان در برابر خواست و قضاى خدا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 112

مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ بعضى از مؤمنان به آن پيمانى كه با خدا بستند كه هر گاه با پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله در جنگى همراه باشند نبرد كنند تا به شهادت برسند، استوار و پايدار ماندند.

فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ برخى به شهادت رسيدند و به پيمان خود با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در پايدارى، وفا كردند. ابن عبّاس گفته است: آنها حمزة بن عبد المطّلب و كسانى كه با او به قتل رسيدند و انس بن نضر و يارانش بودند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ و برخى از مؤمنان منتظر پيروزى و شهادتند، هم چنان كه ياران آنها به آن راه رفتند.

وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا و مؤمنان، نه آنهايى كه شهيد شدند و نه آنهايى كه منتظر شهادتند، پيمان و ميثاق خود را تغيير ندادند. از حضرت على عليه السلام روايت شده كه فرمود: اين آيه درباره ما نازل شده است و به خدا قسم من منتظر شهادتم و تغييرى در آن نداده ام «1» لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ [اين كارها شد] تا اين كه خداوند راستگويان را به خاطر صدقشان و وفاى به عهدشان پاداش نيك دهد.

وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ إِنْ شاءَ أَوْ

يَتُوبَ عَلَيْهِمْ و منافقان را به خاطر نقض عهدشان اگر خدا بخواهد عذاب كند يا توبه آنها را قبول فرمايد، يعنى اگر خدا بخواهد توبه آنها را مى پذيرد و عقاب را از آنها بر مى دارد و اگر بخواهد توبه آنها را قبول نمى كند و آنها را عذاب مى كند. و ظاهرا به مقتضاى حكم عقل درباره آنها قضاوت مى شود [نه به مقتضاى فضل خداوند].

وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ و خداوند احزاب كافر را در حالى كه خشمگين بودند و به هيچ نتيجه اى نرسيده بودند، برگردانيد. كلمه «بغيظهم»، به جاى مغيظين

__________________________________________________

1-

فينا نزلت و أنا و اللَّه المنتظر و ما بدّلت تبديلا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 113

است هم چنان كه در اين آيه فرموده است: تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ «روغن زيت بار آورد» (مؤمنون/ 20) كه كلمه «بالدّهن» به جاى «الدّهن» گفته شده است.

لَمْ يَنالُوا خَيْراً به پيروزى دست نيافتند. اين دو عبارت «بِغَيْظِهِمْ» و «لَمْ يَنالُوا خَيْراً» هر دو حال هستند يا به عنوان تداخل و يا به عنوان تعاقب. و رواست كه دوّمى براى اوّلى بيان و يا جمله مستأنفه باشد.

وَ كَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتالَ و خداوند مؤمنان را به وسيله باد و طوفان و به وسيله سپاهيان فرشتگان از جنگ بى نياز كرد. ابن مسعود اين فراز از آيه را چنين خوانده است: و كفى اللَّه المؤمنين القتال بعلى خداوند به وسيله على عليه السلام (كه عمرو بن عبد ود را كشت) مؤمنان را از جنگ بى نياز كرد.

لَمْ تَطَؤُها وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيراً (27)

از قلعه و حصار فرود آمدند و به حكميّت سعد بن معاذ رضايت دادند. سپس سعد دستور داد كه تمام مردان جنگى آنها كشته و بقيه از زن و كودك اسير شوند و مال و ثروت آنها به غنيمت گرفته شود و املاك و عقار آنها تنها به مهاجرين واگذار شود نه به انصار زيرا انصار خود داراى املاك و عقار بودند ولى مهاجرين املاك و عقارى نداشتند سپس پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله تكبير گفت و به سعد فرمود: حكمى كه تو كردى، بى ترديد، حكم خداوند است از بالاى هفت آسمان. كلمه «رقيع» نام آسمان دنيا (و آسمان اول) است. بنا بر حكم سعد مردان جنگى آنها كه تعدادشان به ششصد نفر مى رسيد كشته

__________________________________________________

1- مانند شانه بافنده كه در تار و پود بافته شده واقع شده.

2-

إنّ الملائكة لم تضع السّلاح إنّ اللَّه يأمرك بالسّير إلى بنى قريظة و أنا عامد اليهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 115

شدند و برخى چهار صد و پنجاه نفر گفته اند و هفتصد و پنجاه نفر هم اسير شدند.

وَ أَرْضاً لَمْ تَطَؤُها و زمينهايى كه هنوز قدم به آنها نگذاشته ايد و بزودى خداوند آنها را براى شما فتح مى كند و آن سرزمين خيبر است، برخى گويند: مكّه است و برخى ديگر گويند: فارس و روم است، پاره اى گويند: هر سرزمينى است كه تا روز قيامت به دست مسلمانان فتح شود، بعضى ديگر گويند: منظور هر چيزى است كه بدون سرباز و جنگ، خدا در اختيار پيامبرش قرار دهد.

تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً (29) يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً (30)

خداوند پيروى كند.

مفسّران در حكم تخيير (كه اگر زنان پيامبر جدايى را اختيار كنند، به محض اختيار، از پيامبر جدا مى شوند و يا اين كه احتياج به طلاق هم هست؟) اختلاف كرده اند. آنچه از ائمّه عليهم السّلام روايت شده اين است كه جدايى بدون طلاق، تنها مخصوص به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است بنا بر اين اگر هر يك از همسران پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله خودشان جدايى را اختيار كنند، بدون طلاق از پيامبر، جدا مى شوند. ولى براى غير پيامبر چنين نيست.

بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ واژه «فاحشه»، به معناى گناه و كار بدى است كه زشتى آن به نهايت رسيده باشد و آن گناه كبيره است و «مبيّنه»، يعنى قبح و زشتى آن آشكار و روشن است و مقصود هر عمل زشتى است كه گناه كبيره باشد.

__________________________________________________

1- او آمد كه با من دشمنى كند و رفت كه درباره من سخن بگويد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 117

يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ كلمه «يضاعف» يضعّف با «ياء» خوانده شده و اين در صورتى است كه فعل به صورت مجهول خوانده شود و با «نون» نضعّف نيز خوانده شده و اين در صورتى است كه فعل به صورت معلوم خوانده شود. و چون همسران پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به سبب بودنشان در خانه وحى و به سبب همسريشان با آن حضرت، نعمتهاى زيادى را دارا بودند، عذاب آنها هم دو برابر مى شود، زيرا زيادى نعمت باعث مى شود كه زشتى گناه، نسبت به متنعّم گناه كار، زيادتر شود و هر گاه كه زشتى عمل زيادتر شود قهرا عذاب آن هم زيادتر مى شود. و بدين سبب است كه

گناه فرد دانشمند زشت تر و سرزنش خردمندان نسبت به او بيشتر است.

وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً اين فراز از آيه آنها را آگاه مى كند كه همسرى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله چيزى از عذاب خدا را نمى كاهد.

عبارتهاى «من يأت» و «من يقنت» و «تعمل» هم با «ياء» و هم با «تاء» خوانده شده است.

نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ كلمه «نؤت» با «ياء» نيز خوانده شده، يعنى همان طور كه عذاب آنها دو برابر عذاب ديگران است، پاداش و ثواب آنها را نيز دو برابر ديگران عطا مى كنيم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 119

جزء بيست و دوم از سوره احزاب آيه 31 تا سوره يس آيه 28

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 121

گفتن، با مردان اجنبى، صداى شما فريبنده و هوسناك و مانند زنان بدكاره نباشد.

فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ تا افرادى كه در دلهاى آنها مرض است به شما طمع كنند و مقصود از مرض نفاق و فجور است.

وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفاً و سخن نيكو بگوييد كه از تهمت بدور و جدّى و با خشونت باشد بدون آن كه حالت زنانه داشته باشد. و يا معنا اين است كه سخن خوب را با خشونت و صداى درشت بگوييد.

وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ لفظ «قرن» هم با فتح «قاف» و هم با كسر آن خوانده شده است. در صورت كسره يا از مادّه وقر يقر وقارا، و يا از مادّه قرّ يقرّ قرارا است. در اين صورت اصل كلمه «اقررن» بوده است كه «راء» اول حذف و حركت آن به قاف داده

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 123

مى شود و با وجود حركت قاف از همزه وصل بى نياز مى شويم. چنان كه مى گويى ظلن. و در صورت فتحه اصل آن «اقررن» بوده است كه باز هم «راء» اوّل حذف و حركت آن به «قاف» داده مى شود مانند ظلن.

وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى مقصود از جاهليّت اولى جاهليّت قديمى است كه آن را «جاهليّت جهلا» مى گفتند و آن زمان تولّد حضرت ابراهيم است كه زنان پيراهن مرواريد دوز به تن مى كردند و در ميان راهها خود را به مردان عرضه مى داشتند پاره اى گويند: دوران ميان آدم و حضرت نوح است. برخى گويند مقصود جاهليّت زمان كفر پيش از اسلام است.

أَهْلَ الْبَيْتِ كلمه «اهل» يا به عنوان منادى و يا به عنوان مخصوص به مدح منصوب است.

«الرّجس» اين كلمه كنايه از

گناه است. هم چنان كه «طهر» كنايه از پرهيزكارى است، زيرا فرد نيكى كه نزديك به گناه و زشتى شود آلوده مى شود همان طور كه بدنش با نزديكى به كثافت آلوده مى شود. و به اتّفاق امّت، مقصود از «اهل بيت» خانواده پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله است. ابو سعيد خدرى روايت كرده است كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

اين آيه درباره پنج نفر نازل شده است: درباره من و درباره على و حسن و حسين و فاطمه عليهم السّلام. از امّ سلمه روايت شده است: كه حضرت فاطمه با طعامى پيش پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله آمد آن حضرت فرمود شوهر و دو فرزندت را هم دعوت كن، آنها آمدند و همه آن غذا را تناول كردند. سپس حضرت يك عباى خيبرى را بر آنها انداخت و فرمود:

اينها اهل بيت و عترت من هستند. خدايا پليدى را از آنها دور كن و آنها را پاك و پاكيزه ساز. امّ سلمه مى گويد: من گفتم يا رسول اللَّه من هم با آنها هستم، فرمود: تو نيكوكارى [اما از اهل بيت من نيستى.]

وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ آنچه از آيه هاى قرآن كه «آيات اللَّه» هستند و آنچه را از حكمت كه علوم و شرايع باشند و در خانه هاى شما

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 124

تلاوت مى شود، به ياد بياوريد و فراموش نكنيد و مطابق آنها رفتار كنيد.

إِنَّ اللَّهَ كانَ لَطِيفاً خَبِيراً بى ترديد خدا مهربان و آگاه است، زيرا دين شما را اصلاح مى كنند و آنچه را به سود شماست مى داند.

الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً (35) وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً (36) وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَلَمَّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولاً (37)

نعمت آزادى داده بودى به او گفتى همسرت را نگاه دار و از خدا بترس و تو در دل چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آشكار مى كند و تو از سرزنش مردم مى ترسيدى در حالى كه خداوند شايسته تر است كه از او بترسى و چون زيد از همسرش جدا شد ما او را به همسرى تو در آورديم تا مشكلى براى مؤمنان- در ازدواج با همسران پسر خوانده هاى خود، هنگامى كه از آنان طلاق مى گيرند- نباشد و فرمان خدا انجام شدنى است. (37)

و گفتار و نيّت و پندار، راستگو باشد.

وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ صابر كسى است كه در برابر انجام وظيفه و دورى از گناه، بردبار و شكيبا باشد.

وَ الْخاشِعِينَ وَ الْخاشِعاتِ خاشع فردى است كه با دل و جان و تمام اعضا و جوارح در برابر خدا فروتن و متواضع باشد.

وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ متصدّق كسى است كه زكات مالش را بپردازد.

وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ فردى كه بسيار ذاكر باشد كسى است كه هيچ گاه دل يا زبانش يا هر دو از ذكر خدا غافل و خالى نباشد.

از ابى سعيد خدرى روايت شده كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: هر گاه مردى همسرش را در شب بيدار كند و هر دو وضو بگيرند و دو ركعت نماز بخوانند از مردان و زنانى هستند كه بسيار ياد خدا مى كنند «1».

حضرت صادق عليه السلام فرمود: هر كه در شب تسبيح حضرت فاطمه عليها السّلام را بخواند از «الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ» مى باشد. «2».

عبارت «وَ الْحافِظاتِ» و «و الذّاكرات» در اصل: و الحافظات فروجها، و و الذّاكرات اللَّه بوده است كه چون ظاهر آيه، بر آن دلالت دارد، حذف شده است.

در اين آيه عطف زنان بر مردان، مانند اين آيه است كه خدا مى فرمايد: ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً

__________________________________________________

1-

اذا ايقظ الرّجل اهله من اللّيل فتوضئا و صلّيا ركعتين كتابا من الذّاكرين اللَّه كثيرا و الذّاكرات.

2-

من بات على تسبيح فاطمة عليها السّلام كان من الذّاكرين اللَّه و الذّاكرات.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 127

«زنان شوهر كرده و زنان باكره» (تحريم/ 5) كه از دو جنس مختلف هستند و هر گاه در حكمى شريك باشند ناگزير بايد حرف عطف

ميان آنها واسطه شود. ولى عطف جفتها بر جفتها، مانند عطف مؤمنين و مؤمنات بر مسلمين و مسلمات، از نوع عطف صفت بر صفت است با حرف جمع آمده و گويا معنا اين است كه گروه مردان و گروه زنانى كه داراى اين صفات باشند خداوند براى آنها پاداش بزرگى مهيّا كرده است.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله زينب دختر حجش اسديّه را براى زيد بن حارثه، آزاد كرده خود خواستگارى كرد. اين زينب دختر اميمه عمّه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است كه، أميمة دختر عبد المطّلب بود و به اين خاطر از ازدواج با زيد سرباز زد و برادرش عبد اللَّه حجش نيز با اين وصلت موافق نبود و بدين سبب اين آيه نازل شد:

وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ ... تا آخر، يعنى براى هيچ مرد و زن مؤمنى در برابر آنچه خدا براى آنها اختيار كرده است، اختيار و رأيى نيست، بلكه شايسته است كه رأى خودشان را تابع رأى خدا قرار دهند و آنچه او اختيار كرده است همان را اختيار كنند.

پس از نزول اين آيه، آن دو گفتند: اى رسول خدا ما راضى هستيم، بنا بر اين پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله زينب را به نكاح زيد در آورد و مهرش را كه ده دينار و شصت درهم و چادر، ملافه، پيراهن، شلوار و پنجاه مدّ طعام و سى صاع خرما بود از جانب زيد براى او فرستاد.

أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ كلمه «يكون» هم با «ياء» و هم با «تاء» خوانده شده است.

وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ

به ياد آور هنگامى را كه تو، به آن كسى كه خداوند اين نعمت را به او ارزانى داشت يعنى تو را موفّق كرد تا او را آزاد كنى و دوست داشته باشى و تو هم به او اين نعمت را دادى كه او را پسر خوانده خود كردى و به خود اختصاص دادى، و او زيد بن حارثه است، گفتى:

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 128

أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ، همسرت را كه زينب دختر جحش است نگاه دار و طلاق مده.

اين داستان از اين قرار است كه روزى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به منزل زيد وارد شد در حالى كه زينب در ميان حجره اش نشسته بود و با سنگى در دست چيز خوشبويى مى ساييد، پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله در را باز كرد و چون نظرش به زينب افتاد گفت: منزّه است خدايى كه آفريننده نور است و آفرين بر خدايى كه بهترين آفرينندگان است. «1» و برگشت. زيد كه به منزل آمد زينب جريان را به او گفت، زيد گفت: شايد محبّت تو در دل او واقع شده باشد پس آيا مى خواهى تو را طلاق دهم؟ تا پيامبر با تو ازدواج كند، زينب گفت: مى ترسم تو مرا طلاق دهى و پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هم با من ازدواج نكند.

پس زيد پيش آن حضرت آمد و گفت: اى رسول خدا مى خواهم همسرم را طلاق دهم، حضرت فرمود تو را چه مى شود آيا از او چيزى ديده اى كه مشكوك شده اى؟

زيد گفت: نه به خدا قسم جز خير و خوبى از او چيزى نديدم، لكن او در شرافت از من بزرگتر است و

همين مرا اذيّت مى كند. حضرت به او فرمود «أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللَّهَ» زنت را براى خودت نگهدار و از خدا بترس. پس از آن زيد همسرش را طلاق داد و چون عدّه اش تمام شد رسول خدا به زيد گفت: من هيچ فردى را درباره خودم از تو مطمئن تر نمى دانم، زينب را براى من خواستگارى كن.

زيد گفت: پيش او رفتم و او مشغول خمير كردن بود و وقتى دانستم كه رسول خدا از او خواستگارى كرده است در نظرم چنان بزرگ آمد كه قادر نبودم به او نگاه كنم، بنا بر اين پشتم را به او كردم و گفتم: اى زينب مژده باد تو را كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از تو خواستگارى كرده است پس شادمان شد و گفت من كارى انجام نمى دهم تا پروردگارم فرمان دهد، سپس به مسجدش (جايگاه نمازش) رفت و اين آيه نازل

__________________________________________________

1-

سبحان اللَّه خالق النّور تبارك اللَّه أحسن الخالقين.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 129

شد «زوّجناكها» بنا بر اين رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با او ازدواج و آميزش كرد و حضرت وليمه اى را كه براى اين ازدواج داد براى هيچ يك از همسرانش نداده بود. يك گوسفند ذبح كرد و مردم را با گوشت و نان تا پايان روز غذا داد.

وَ اتَّقِ اللَّهَ مقصود از اين عبارت اين است كه همسرت را طلاق مده و نهى در آن نهى مصلحتى است نه نهى تحريمى، زيرا مفهوم آن اين است كه طلاق ندادن بهتر است، نه اين كه طلاق حرام باشد و برخى گويند: مقصود اين است كه همسرت را با نسبت دادن به

كبر و اذيّت كردن شوهر مذمّت و سرزنش مكن.

وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النَّاسَ برخى گويند: رسول خدا اين مطلب را كه اگر زيد همسرش را طلاق دهد، او با آن زن ازدواج مى كند، پنهان مى كرد و مى ترسيد كه مردم بگويند پيامبر به زيد دستور داد كه زنش را طلاق بدهد و سپس با او ازدواج كرد. برخى از مفسّران گويند: آنچه را كه آن حضرت مخفى مى كرد اين بود كه خداى سبحان به او خبر داده بود كه بزودى زيد همسرش را طلاق مى دهد و آن زن از همسران او خواهد شد. و خداوند آنچه را كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله پيش خود پنهان كرده بود، با بيان اين عبارت كه فرمود: زوّجناكها، او را به تزويج تو در آورديم، ظاهر و آشكار كرد.

وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ مقصود خداوند از خشيت، تقوى و پرهيزگارى نيست، زيرا آن حضرت نهايت تقوى و خشيت را آن طور كه شايسته است داشتند و در آنچه لازم بود خشيت باشد، ترس و خوف داشتند، لكن مقصود از خشيت، حيا و شرم است، زيرا شرم و حيا يكى از خويهاى كريم و پسنديده است. و گاهى فردى از اظهار چيزى كه پيش خدا مباح و حلال است، حيا مى كند، زيرا ممكن است زبان مردم نادانى كه حقايق امور را درك نمى كنند بر او باز شود. (و سرزنش كنند). آيا نمى بينى زمانى كه در خانه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله غذا مى خوردند مى نشستند و به گفتگوهاى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 130

بيهوده مى پرداختند، اين كار آنها باعث اتلاف وقت مى شد و پيغمبر

صلّى اللَّه عليه و آله را اذيّت مى كرد، ولى شرم و حيا مانع از آن بود كه حضرت بفرمايد: پراكنده شويد، تا اين آيه نازل شد إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ «اين عمل شما پيامبر را اذيّت مى كند ولى او از شما شرم دارد، اما خداوند از (بيان) حقّ شرم ندارد». (احزاب/ 53) پس خداى سبحان آنچه را كه در ضمير رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود به مردم خبر داد و آن حضرت را نكوهش كرد. و گويا خداوند از او انتظار داشت كه در جواب زيد كه گفت: مى خواهم از همسرم جدا شوم بگويد: خودت بهتر مى دانى، يا سكوت مى كرد، تا ظاهرش با باطنش، كه ميل به جدايى بود، مطابق باشد.

هم چنان كه در حديثى آمده است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خواست عبد اللَّه بن سعد بن ابى سرح را، كه قبلا خونش هدر شده بود، بكشد، عثمان با اعتراض به شفاعت برخاست، (پس از اندكى) عباد بن بشر، گفت: اى رسول خدا من چشمانم به چشمان شما بود كه اشاره اى كنيد و من او را بكشم، حضرت فرمود: براى پيامبران خيانت چشم نيست و خوش نداشتم كه اشاره به قتل كافرى كنم هر چند كه مباح باشد. و واو در عبارتهاى «وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ» و «وَ تَخْشَى النَّاسَ» و «وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ» يا حال است يعنى تو به زيد گفتى: زنت را براى خودت نگهدار در حالى كه خواست درونى خود را، كه نگه نداشتن بود، پنهان كردى همچنين انديشه خود را پنهان كردى در

حالى كه از سرزنش مردم مى ترسيدى و از مردم مى ترسيدى در حالى كه شايسته است كه از خدا بترسى. يا واو عطف است گويا برخى گويند:

زمانى كه ميان گفتارت و پنهان كردن خلافش و ترس از مردم را جمع كردى.

فَلَمَّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زمانى كه زيد ديگر به او احتياجى نداشت و از او كامروا شده بود و طلاقش داد و عدّه اش تمام شد، ما او را به نكاح تو در آورديم. و اهل بيت عليهم السّلام عبارت: زوّجناكها، را، زوّجتكها، خوانده اند و از حضرت صادق عليه السلام

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 131

روايت است كه فرمود: نخواندم براى پدرم مگر اين چنين، «1» تا آن جا كه مى فرمايد:

و نخواند على عليه السلام براى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله مگر اين چنين «2».

سپس خداى سبحان هدف و مصلحت عمومى اين ازدواج را با اين آيه بيان مى فرمايد:

لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ اين ازدواج براى اين است كه هر گاه فرزند خوانده هاى مؤمنان، از همسران خود بهره مند شدند و به حاجت خود رسيدند و از آنها جدا شدند مؤمنان در ازدواج با همسران «مطلّقه آنها» به سختى و گناهى گرفتار نشوند و پسر خوانده هاى خود را، در حرام بودن همسرانشان از حيث نسب و رضاع، مانند فرزندان خود قرار ندهند.

وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا اين يك جمله معترضه است و معناى آن اين است كه خدا مى فرمايد: آن امرى كه خدا اراده كرده است كه به وجود بيايد، ناگزير به وجود خواهد آمد.

و روايت شده است كه زينب به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: سه امتياز است كه من به

سبب آنها بر شما مى نازم و از ميان همسران شما هيچ يك نيستند كه بتوانى به سبب چنين امتيازاتى بر آنها افتخار كنى: يكى آن كه جدّ من و جدّ تو يكى است، ديگر آن كه مرا خداوند به شما تزويج كرد، سوم آن كه نماينده و سفير اين كار جبرئيل عليه السلام بود.

كه صفت براى انبياء باشد، دوم و سوم در محل اعراب رفع و نصب كه مخصوص به مدح باشد، يعنى: هم الذين يبلغون يا: أعنى الذين يبلغون.

رِسالاتِ اللَّهِ اين عبارت رسالة اللَّه نيز خوانده شده است.

وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً امرى را كه خداوند بر پيامبرانش نازل فرمود حكمى است قطعى و قضايى است مسلّم و انجام شدنى.

وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ پيامبران پيشين در رساندن تبليغ رسالت و اداى وظيفه نبوّت به جز از خدا از هيچ فردى بيمى نداشتند.

وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً خداوند در موارد ترس (و سختيها) از بندگان كفايت مى كند و برخى مى گويند: مقصود اين است كه خداوند نگهدارنده كارهاى بندگان و حساب كننده و پاداش دهنده آنهاست.

ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ محمد صلّى اللَّه عليه و آله پدر حقيقى هيچ يك از شما مردان نيست تا اين كه ميان او و آن مرد احكام پدر و فرزندى از قبيل حرمت ازدواج با همسر فرزند ثابت شود.

وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ ليكن رسول خداست و هر پيامبرى پدر امّت خود مى باشد در اين كه احترام و تعظيم او بر امّت لازم است اما ساير احكامى كه بين پدران و فرزندان وجود دارد بين پيامبر و امّت نيست.

زيد هم يكى از شما مردان است كه اولاد حقيقى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نيستند و او در حكم همانند سايرين است.

وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ و آخرين پيامبر است كه نبوّت به او پايان مى يابد، بنا بر اين شريعت او تا روز قيامت پايدار و باقى است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 134

پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله پدر حضرت حسن

و حضرت حسين عليهما السلام است، زيرا فرمود: اين دو فرزند من امام و پيشوا هستند چه ايستاده و چه نشسته باشند «1» و اين بدين سبب است كه آن دو بزرگوار از مردان اهل بيت و خاندان خود پيامبر هستند نه از مردان شما. و خاتم النّبيّين به فتح «تاء» به معناى مهر شده است «2».

كه خدا حامى و كار ساز (تو) باشد. (48)

اين است كه در هنگام ركوع و سجود نوعى انعطاف و خضوع اظهار مى دارد [كلمه صلّ ] بطور استعاره بر كسى كه به ديگرى عطوفت و مهربانى مى كند آورده شده است، همچنين به معناى رحمت و رأفت استعمال شده است و به اين معناست گفتار كسانى كه مى گويند: صلّى اللَّه عليه، يعنى خدا به او رحمت و رأفت كند.

امّا صلوة فرشتگان اين است كه آنها از خداوند براى مؤمنان طلب رحمت مى كنند و چون مستجاب الدّعوه هستند گويا كه خود آنها رحمت و رأفت كرده اند و مانند اين مورد است سخن كسى كه مى گويد: حيّاك اللَّه، يعنى خدا تو را زنده و باقى بدارد و عبارت «حيّيته» يعنى دعا كردم تا خداوند او را زنده و باقى بدارد و به اطمينان اين كه دعايت مستجاب مى شود گويا خودت در حقيقت او را زنده نگهداشته اى.

به همين معناست قول خداوند كه مى فرمايد: إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ «براستى كه خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى فرستند اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر او درود بفرستيد» (احزاب/ 56) يعنى از خدا بخواهيد كه بر پيامبر درود بفرستد.

هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ معناى اين عبارت اين است: او خدايى است كه بر شما (مؤمنان) رحمت و رأفت مى كند، زيرا به شما دستور مى دهد كه كار نيك و طاعت او را زياد به جا آوريد تا شما را از تاريكى گناه خارج كند و به سوى روشنى طاعت (و عبادت) رهنمون شود. و اين قسمت از گفتار خداوند كه مى فرمايد: وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً دلالت دارد بر اين كه مقصود از واژه صلات رحمت

است.

تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ سَلامٌ كلمه «تحيّت» مصدرى است كه به مفعول خودش

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 137

«هم» اضافه شده است يعنى تحيّت مؤمنان روز ملاقات با خدا، سلام و درود است.

از براء بن عازب روايت شده است كه گفت: عزرائيل روح هيچ مؤمنى را نمى گيرد مگر آن كه بر او سلام مى كند. برخى گويند: مقصود از سلام، سلام فرشتگان است هنگامى كه مؤمنان از قبر بيرون مى آيند. بعضى گويند: سلام، هنگامى است كه مؤمنان داخل بهشت مى شوند چنان كه خداوند مى فرمايد: وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ «در حالى كه فرشتگان از هر در وارد مى شوند و مى گويند سلام و تحيّت بر شما باد» (رعد/ 23 و 24).

وَ أَعَدَّ لَهُمْ أَجْراً كَرِيماً مقصود از اجر كريم، بهشت است.

إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً ما تو را به عنوان گواه براى امّتت در آنچه انجام مى دهند فرستاديم. هم چنان كه شهادت عادل مورد قبول است شهادت تو نيز درباره امّتت چه به سودشان و چه بر ضررشان باشد مورد قبول است.

كلمه «شاهدا» حال است كه مفهوم آن در آينده روى مى دهد مانند اين مثال كه سيبويه در الكتاب گفته است: مررت برجل معه صقر صائدا به غدا. به مردى گذر كردم كه با او «باز» شكارى بود در حالى كه قصد داشت فردا با آن شكار كند. در اين عبارت كلمه صائدا حالى است كه مفهوم آن در آينده رخ خواهد داد.

وَ داعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ كلمه «بإذنه» كنايه است براى سهل و آسان كردن دعوت و بيانگر آن است كه دعوت اهل شرك به سوى توحيد و دستورات اسلامى كارى است سخت و مشكل

كه آسان نمى شود مگر با آسان كردن خداوند.

وَ سِراجاً مُنِيراً معناى عبارت اين است كه مردم به وسيله تو، به دين راهنمايى و هدايت مى شوند هم چنان كه در تاريكى به وسيله چراغ راهنمايى مى شوند. يا اين است كه به وسيله روشنايى پيامبرى تو ديد چشمها گسترش مى يابد هم چنان كه ديد چشمها به وسيله نور چراغ گسترش مى يابد.

فَضْلًا كَبِيراً مقصود از فضل بزرگ ثوابى است كه بيشتر از استحقاق مؤمنان به

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 138

آنها داده مى شود. و ممكن است مقصود اين باشد كه مؤمنان بر ديگر امّتها فضل بزرگى دارند.

وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ معناى عبارت، تهييج و تشويق آن حضرت است بر حالتى كه نسبت به كافران و منافقان داشت [يعنى بر مخالفت با آنها ثابت باش ].

وَ دَعْ أَذاهُمْ اذيت و آزار آنها را به وسيله كشتن يا زيان رساندن رها كن و به ظاهر آنها رفتار كن و حساب آنها را به خدا واگذار، در اين صورت، مصدر (كلمه إذا) به مفعول (كه ضمير هم است) اضافه شده است. و گويند كه اين دستور پيش از دستور جنگ با مشركان بوده است و با دستور قتال اين آيه نسخ شده است.

برخى گويند: مقصود اين است كه اذيّتهاى آنها را رها كن و اعتنا مكن كه در اين صورت مصدر به فاعل اضافه شده است.

وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ و بر خدا توكل كن زيرا او تو را در برابر آنها كفايت مى كند.

وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا در صورتى كه كارها را به خداوند واگذارى خداوند كارساز و وكيلى است كفايت كننده.

مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَها فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَراحاً جَمِيلاً (49) يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنا لَكَ أَزْواجَكَ اللاَّتِي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَ بَناتِ عَمِّكَ وَ بَناتِ عَمَّاتِكَ وَ بَناتِ خالِكَ وَ بَناتِ خالاتِكَ اللاَّتِي هاجَرْنَ مَعَكَ وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ إِنْ أَرادَ النَّبِيُّ أَنْ يَسْتَنْكِحَها خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنا عَلَيْهِمْ فِي أَزْواجِهِمْ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ لِكَيْلا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (50)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 139

آنهاست، زيرا مهر، اجر و مزد بضع است. و لفظ: ايتاء، هم به معناى پرداخت فورى مهر است و هم به معناى نام بردن و معيّن كردن آن است در هنگام عقد. و خداوند براى پيامبرش راه با فضيلت تر و شايسته تر را برگزيد و آن اين است كه هنگام عقد هم مهريّه معيّن و هم فورا پرداخت شود و اين روش بهتر است از اين كه [يا اصلا مهريه معيّن نشود] و يا معيّن شود ولى پرداخت آن به تأخير افتد. و بدين سبب بود كه عجله (در پرداخت مهريّه) از خويها و سنّتهاى گذشتگان بود.

مِمَّا أَفاءَ اللَّهُ عَلَيْكَ كنيزانى كه اسير شده اند و خداوند از غنيمتهاى جنگى به تو داده است حلال تر و پاكتر است از كنيزانى كه مى خرى.

اللَّاتِي هاجَرْنَ مَعَكَ و همچنين زنانى از خويشان پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله كه با او مهاجرت كردند، بجز محارم او، با فضيلت ترند از زنانى كه با آن حضرت مهاجرت نكردند.

وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ و ما زنى را كه به يگانگى خدا گواهى دهد اگر خودش راه بدون مهر، به تو بخشيد [و تو هم ] كه نبىّ هستى مايل به نكاح با او باشى براى تو حلال كرديم.

خالِصَةً لَكَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ اين حكم خاصّ، تنها براى تو حلال است و براى غير تو چنين نيست. خداى سبحان شرط حلال شدن را بخشيدن زن خودش را به پيامبر و تمايل پيامبر به نكاح با او، قرار داده است. و گويا خدا مى فرمايد: ما زنى را با دو شرط بر تو حلال مى كنيم، يكى آن كه آن زن خودش را بدون مهر به

تو ببخشد، و ديگر آن كه تو هم نكاح با او را اراده كنى و راغب باشى، زيرا اراده و ميل پيامبر قبول هبه آن زن است.

و علّت اين كه در اين آيه از خطاب به غيبت بر مى گردد اين است كه بفهماند اين حكم مخصوص پيامبر است و به كار بردن لفظ «نبى» دلالت دارد كه اين حكم

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 141

خاصّ، به خاطر مقام نبوّت اوست و تكرار آن بيانگر شايستگى و كرامت مقام نبوّت است.

كلمه (خالصة) مفعول مطلق تأكيدى است مانند: وعد اللَّه، و: صبغة اللَّه، و تقدير آن چنين است: خلص لك إحلال ما احللنا لك خالصة: ما آنچه را كه براى تو حلال كرديم در حدّ اعلاى خلوص تنها براى تو خالص كرديم.

قَدْ عَلِمْنا ما فَرَضْنا عَلَيْهِمْ ما مى دانيم كه براى مؤمنان نسبت به همسران و كنيزان آنها چه حدودى و چه خصوصيتهايى لازم است تا فرض و معيّن شود.

لِكَيْلا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌ اين عبارت علّت است براى مفهوم «خالصة» يعنى ما اين حكم را به تو اختصاص داديم تا براى تو در امور دين و دنيايت تنگنايى و حرجى نباشد.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً و خداوند نسبت به گناهان بندگانش غفور و آمرزنده است و در گشايش نعمتها رحيم و مهربان است.

وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلاَّ ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ رَقِيباً (52) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً (53) إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً (54)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 142

نشويد، مگر اين كه شما را براى صرف غذا دعوت كند و اجازه دخول دهد، در آن حال هم نبايد زودتر از وقت غذا بياييد و در انتظار غذا بنشينيد، امّا هنگامى كه دعوت شديد داخل شويد و پس از صرف غذا پراكنده شويد و به گفتگو و سرگرمى ننشينيد كه اين كار پيامبر را آزار مى دهد و او از اظهار آن به شما شرم مى كند، ولى خدا از اظهار حقّ شرم نمى كند و هر گاه متاعى از همسران پيامبر مى خواهيد از پشت پرده بخواهيد، اين كار دلهاى شما

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 143

و آنها را پاكتر نگه مى دارد، و شما نبايد رسول خدا را آزار دهيد و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسرى خود در آوريد كه اين كار پيش خدا گناهى بسيار بزرگ است. (53)

اگر چيزى را آشكار يا پنهان كنيد خداوند از همه چيز آگاه است. (54)

مباح و جايز شد. يا مقصود اين است كه با هر زنى از امّتت را كه مى خواهى ازدواج كن و با هر زنى را كه نمى خواهى ازدواج نكن. و هر گاه آن حضرت زنى را خواستگارى مى كرد، براى ديگرى جايز نبود كه او را خواستگارى كند تا اين كه پيامبر او را ترك گويد.

از عايشه روايت شده است كه گفت: مى بينم كه پروردگارت در خواسته هاى تو شتاب مى كند «1».

وَ مَنِ ابْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ و اگر زنى از زنانى را كه از آنها دورى كرده اى بخواهى نزد خود بخوانى گناهى و حرجى بر تو نيست.

__________________________________________________

1-

إنّى أرى ربّك يسارع فى هواك.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 144

«ذلك» اين امورى را كه به اختيار و مشيّت تو واگذار كرديم.

أَدْنى أَنْ تَقَرَّ أَعْيُنُهُنَّ ... نزديكتر است به اين كه چشمشان روشن و اندوهشان كم شود و همگى به آنچه در اختيارشان قرار مى دهى راضى و خشنود باشند. زيرا اگر ميان آنها از لحاظ به خود نزديك كردن و به تأخير انداختن و كناره گرفتن و پيش خود خواستن، مساوات و برابرى برقرار شود، و آنچه را كه براى يكى بخواهى يا نخواهى براى همه همان باشد و بدانند كه اين اختيار از طرف خداست، روح آنها آرام مى شود، رقابت و خودخواهى از ميان مى رود و براى همه رضايت حاصل مى شود.

عبارت «كلّهنّ» تأكيد براى نون «يرضين» است.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي قُلُوبِكُمْ اين فراز از آيه، از طرفى تهديدى است براى آن عدّه از همسران پيامبر كه به آنچه خداوند به آن حضرت تفويض كرده بود راضى نبودند. و از طرفى تشويق و تحريك است براى به دست آوردن رضايت پيامبر

صلّى اللَّه عليه و آله.

وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَلِيماً خداوند به مصالح بندگانش آگاه، و نسبت به آنها بردبار است و در كيفر آنها شتاب نمى كند.

لا يَحِلُّ لَكَ النِّساءُ مِنْ بَعْدُ ... اى پيامبر هيچ زنى بعد از زنانى كه بر تو حلال كرديم بر تو حلال نيست. و آن زنان را كه حلال كرديم از اين قرار است: زنانى كه مهريه هايشان را ادا كنى، زنان خويشاوندت كه با تو مهاجرت كرده اند، زنانى كه به سبب اسيرى كنيزان تو شده اند و زنانى كه خودشان را به تو هبه كنند، از اين نوع زنها هر چند نفر كه بخواهى بر تو حلال است.

وَ لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ تو نمى توانى از ميان همسران مسلمانت بعضى را رها كنى و به جاى آنها از زنان اهل كتاب بگيرى، زيرا آنها آن شايستگى را ندارند كه مادران مسلمانان (أم المؤمنين) باشند.

إِلَّا ما مَلَكَتْ يَمِينُكَ مگر آن زنان اهل كتاب را كه به عنوان كنيز مالك شوى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 145

و برخى از مفسّران گويند: مقصود از تبديل نكردن، تبديل حرام است و آن رسمى بود كه در زمان جاهليّت انجام مى دادند و آن اين بود كه مردى به مرد ديگرى مى گفت زنت را با زن من عوض كن و هر يك همسرش را به ديگرى واگذار مى كرد.

نقل شده كه: عيينة بن حصن، در حالى كه عايشه پيش پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله بود بدون اجازه بر آن حضرت وارد شد. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به او فرمود: اى عيينه كسب اجازه ات كو؟ گفت:

يا رسول اللَّه من هنگام وارد شدن هرگز از مردى اجازه نگرفته ام.

سپس گفت اين زن زيباى پهلويت كه بود؟ پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: اين عايشه دختر ابو بكر است. عيينه گفت:

آيا نمى خواهى زيباترين خلق را برايت بفرستم [مقصودش مبادله همسران بود] حضرت فرمود: اين رسم در اسلام حرام شده است. هنگامى كه رفت عايشه پرسيد اين مرد كه بود؟ پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: مرد احمق و نادانى است كه از او پيروى مى كنند و با اين حماقتش كه ديدى رئيس طايفه اش نيز هست.

برخى ديگر گويند: معناى عبارت اين است كه هيچ زنى بر تو حلال نيست بعد از زنانى كه اختيار كردى و آنها هم خدا و رسول را اختيار كردند كه همان نه نفرند. و نمى توانى يكى از آنها را طلاق دهى و زن ديگرى به جاى او بياورى، هر چند كه زيبايى آن زن تو را به شگفت بياورد. و از زنانى كه بر تو حرام هستند، تنها كنيزها استثنا شده اند.

إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ عبارت «أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ» در معناى ظرف است و تقدير آن چنين است: إلا وقت أن يؤذن لكم مگر زمانى كه به شما اجازه دهند.

غَيْرَ ناظِرِينَ اين عبارت حال است براى جمله «لا تَدْخُلُوا» و استثنا هم بر زمان و هم بر حال، هر دو، واقع شده است، گويا خداوند مى فرمايد: وارد منزل پيامبر نشويد مگر زمانى كه به شما اجازه دهند و همچنين وارد نشويد مگر به موقع غذا كه ديگر منتظر غذا نباشيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 146

اين گروهى كه مورد خطاب واقع شدند كسانى بودند كه اميد و انتظار دعوت به غذاى پيامبر را داشتند و به همين سبب زودتر وارد

مى شدند و منتظر آماده شدن غذا مى نشستند، بنا بر اين مقصود اين است كه اى جماعتى كه مى دانيد براى غذا دعوت مى شويد تا شما را دعوت نكنند وارد نشويد و گرنه براى هيچ فردى جايز نبود كه بدون اجازه وارد خانه هاى پيامبر شود مگر اين كه به او اجازه خاصّى براى غذا خوردن دادن شود. و همين مى رساند كه خطاب مخصوص اين گروه است.

إِناهُ واژه إناه به معناى فرا رسيدن وقت هر چيزى و آماده شدن آن براى مصرف است. چنان كه گويند: أنى الطّعام إنى غذا پخته و آماده شده است و برخى گويند:

مقصود از «إناه» در اين مورد، زمان و ساعت خوردن طعام است.

روايت شده كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله براى ازدواج با زينب گوسفندى را ذبح كرد و با خرما و نان گندم وليمه داد و به انس دستور داد كه اصحابش را دعوت كند، پس دسته دسته مى آمدند و غذا مى خوردند و مى رفتند تا اين كه انس گفت يا رسول اللَّه ديگر كسى نيست كه دعوت كنم پس فرمود غذا را برداريد و پس از جمع شدن سفره مردم متفرّق شدند جز سه تن كه ماندند و سرگرم صحبت بودند و به درازا كشيد.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله برخاست و به طرف حجره هاى خود رفت تا شايد آنها بيرون روند و پس از دور زدن حجره ها برگشت ولى آن سه نفر هنوز نشسته بودند و حضرت از شدّت شرم و حيا نمى توانست چيزى به آنها بگويد، لذا پشت به آنها كرد و آنها چون ديدند كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله پشت به آنها كرده بيرون

رفتند و حضرت بازگشت و اين آيه نازل شد.

وَ لا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ عبارت «مستأنسين» يا مجرور است بنا بر اين كه عطف بر «ناظرين» باشد و يا منصوب است بنا بر اين كه عبارت چنين باشد: و لا تدخلوها مستأنسين، يعنى داخل نشويد در حالى كه با يكديگر در گفتگو مأنوس شويد، يا به گفتگوى اهل بيت مأنوس شويد و در اين صورت معناى استيناس گوش دادن به تجسّس است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 147

فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ در اين عبارت ناگزير مضافى ميان «من» و «كم» در تقدير است و اصل آن من إخراجكم است و دليل آن هم فرموده خداوند است كه مى فرمايد:

«لا يستحيى من الحق» يعنى بيرون كردن شما حقّ است و شايسته نيست كه از آن حيا و شرم شود.

و چون شرم چيزى است كه مانع مى شود تا انسانى بعضى از كارها را انجام دهد گفته شده: «و اللَّه لا يستحيى من الحقّ» حيا و شرم نسبت به خداوند مانع از انجام كار حقّ نمى شود و خداوند آنچه را كه يكى از شما، به سبب حيا، ترك مى كنيد ترك نمى كند. اين ادبى است كه خداوند به وسيله آن كسانى را كه در نشستن سنگين هستند و دير برمى خيزند تأديب فرموده است.

عايشه گفته است: همين براى صحابه اى كه سنگين مى نشينند كافى است كه خداوند بر آنها وظيفه اى تحميل نكرد و گفت هر گاه كه غذا خورديد متفرّق شويد. «1»

وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ ضمير «هنّ» به همسران رسول خدا برمى گردد. و چون موقعيّت آيه بر آن دلالت مى كند نام آنها صريحا ذكر نشده است.

فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ و هر گاه چيزى از آنها مى خواهيد از پشت

پرده بخواهيد.

روايت شده است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با بعضى از اصحاب غذا مى خوردند كه دست يكى از آنها به دست عايشه اصابت كرد و بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اين قضيّه ناگوار آمد پس آيه حجاب نازل شد.

و نيز روايت شده است كه بعضى از اشخاص گفتند: آيا ما نهى مى شويم كه با دختر عموهايمان گفتگو كنيم مگر از پشت پرده؟ به خدا قسم اگر محمّد بميرد

__________________________________________________

1- حسبك فى الثّقلاء أنّ اللَّه تعالى لم يحتملهم و قال و اذا طعمتم فانتشروا

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 148

بى ترديد من با عايشه ازدواج مى كنم. مقاتل گفته است: اين شخص طلحة بن عبيد اللَّه بود، از اين رو آيه نازل شد:

وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ صحيح نيست كه شما رسول خدا را اذيّت و آزار كنيد و بعد از وفاتش همسران او را به همسرى بگيريد. و اين حرمت ازدواج با همسران آن حضرت به خاطر بزرگداشتن مقام پيامبر و نگهداشتن احترام اوست چه در زندگى و چه بعد از وفاتش.

إِنْ تُبْدُوا شَيْئاً أَوْ تُخْفُوهُ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً قصد ازدواجى را كه با همسران پيامبر داريد چه به زبان اظهار كنيد يا در سينه ها پنهان كنيد، خداوند به تمام آنها آگاه است.

(56) إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً (57) وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً (58)

مكروه است كه (همسران پيامبر) پيش آن دو بى حجاب باشند، زيرا ممكن بود آنها آنچه را مى بينند براى پسرانشان توصيف كنند و حال آن كه پسران آنها نامحرمند.

وَ اتَّقِينَ اللَّهَ نقل كلام از غيبت به خطاب، دلالت دارد بر شدّت بخشيدن و تأكيد بر امرى كه به آنها شده است از حجاب داشتن و پوشاندن خود، يعنى راه تقوى و خداترسى را در آنچه به شما دستور داده شده است پيش گيريد و در آن كاملا احتياط كنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 150

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً و خداوند بر هر چيزى از پنهان و آشكار و ظاهر و باطن حجاب گواه و آگاه است و هيچ يك از اين حالتها در علم او تفاوتى ندارد.

إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ صلوات خدا بر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اين است كه مقام و منزلت او را بالا مى برد و او را بزرگ مى دارد و مانند اينها از انواع كرامتهاى خداوند نسبت به آن حضرت.

و صلوات فرشتگان اين است كه اين كرامتها و نعمتها را براى او از خداوند درخواست و مسألت مى كنند.

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ شما مؤمنان بگوييد: خدايا بر محمّد و آل محمّد درود بفرست هم چنان كه بر ابراهيم و آل ابراهيم، درود فرستادى. «1»

وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً در تمام امور تسليم و منقاد امر او باشيد و او را پيروى كنيد يا اين كه: سلّموا عليه، يعنى بر او سلام كنيد، به اين طريق كه بگوييد: سلام بر تو اى رسول خدا «2».

إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ اذيت خداوند عبارت است از اذيّت رسول

او و اولياى او. و براى نشان دادن بزرگى اين گناه، آن را به خود نسبت داده است.

از حضرت على عليه السلام روايت شده كه رسول خدا، در حالى كه يك تار مويش را گرفته بود، به من فرمود: هر كس به اندازه مويى تو را اذيّت كند مرا اذيّت كرده است و هر كس كه مرا اذيّت كند خدا را اذيّت كرده است و هر كس كه خدا را اذيّت كند پس لعنت خدا بر اوست. «3»

وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا چون ايذاى خدا و پيامبر او

__________________________________________________

1- اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد كما صلّيت على إبراهيم و آل ابراهيم.

2- السّلام عليك يا رسول اللَّه.

3-

حدثنى رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و هو أخذ بشعره فقال من اذى شعرة منك فقد اذنى و من اذنى فقد اذى اللَّه و من اذى اللَّه فعليه لعنة اللَّه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 151

در هر حال بر خلاف حقّ است در آيه مطلق ذكر شده است، ولى پس از آن ايذاى مردان و زنان مؤمن را به عبارت «بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا» مقيّد كرده، زيرا تنها مؤمنان هستند كه ممكن است به حقّ يا به ناحقّ اذيّت شوند.

و معناى «بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا» اين است كه بدون ارتكاب جنايت و بدون استحقاق، اذيّت و آزار شوند.

فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً واژه «بهتان» به معناى دروغ است، يعنى آنها نسبت به مؤمنان كارى را انجام داده اند كه در مرتبه گناه مانند بهتان است و آن همان اذيّت به زبان است.

ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (59) لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلاَّ قَلِيلاً (60) مَلْعُونِينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلاً (61) سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً (62)

اين سبب بود كه در ابتداى اسلام زنها مانند زمان جاهليّت با لباس مبتذل تنها با يك پيراهن و روسرى بيرون مى آمدند و افراد اوباش و هوسباز مزاحم كنيزها مى شدند. گاهى هم مزاحم زن آزادى، به گمان اين كه كنيز است، مى شدند.

بنا بر اين به زنان آزاد دستور داده شد كه لباس و پوشش خود را بر خلاف لباس كنيزان كنند تا فرد هوسرانى به آنها طمع نكند. و به همين منظور است اين بخش از آيه كه فرمود:

__________________________________________________

1- در سياهى شب مانند جلباب خود را مستور مى كند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 153

ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ اين عمل (پوشاندن كامل بدن) سبب مى شود كه زودتر شناخته شوند و افراد فاسق متعرّض آنها نشوند و آنچه را كراهت دارند به آنها نگويند.

حرف «من» در عبارت «من جلابيبهنّ» براى تبعيض است، يعنى خود را با قسمتى از چادرهاى خود بپوشانند. يا صورت خود را با قسمتى از لباسهاى خود بپوشانند.

وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً و خداوند نسبت به گذشته هاى شما در اين مورد آمرزنده و مهربان است.

وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ كسانى كه ايمانشان ضعيف است. برخى گويند:

مقصود زناكاران و تبهكارانند به دليل اين فرموده خداوند: فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ: «تا بيمار دلان به شما طمع كنند» (احزاب/ 32) وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ «مرجفون» كسانى بودند كه در مدينه براى مضطرب كردن دلهاى مسلمانان خبرهاى دروغ پخش مى كردند و مخصوصا درباره سريّه هاى پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله جنگهايى كه خود حضرت در آن حضور نداشت، به دروغ مى گفتند مسلمانان فرار كردند و كشته شدند. و اصل مرجف از ماده رجفه است كه به

معناى زلزله و جنبش است. و چون خبر دروغ خبر غير ثابت و متزلزل است، آن را رجفه گويند. و مقصود از آيه شريفه اين است كه اگر منافقان از دشمنى و نيرنگشان و تبهكاران از اذيّت زنان و دروغگويان از ساختن و به هم بافتن خبرهاى بد دست بر ندارند، بى ترديد ما تو را به دشمنى با آنها بر مى انگيزيم و ناگزير مى شوند كه از مدينه جلاى وطن كنند. سپس پيش تو در مدينه نمى مانند مگر زمان اندكى. و همين معنا به طريق مجاز اغراء ناميده شده است. و اغراء به معناى: تهييج و تحريك مردم به دشمنى با يكديگر است.

مَلْعُونِينَ اين كلمه منصوب است بنا بر اين كه يا مخصوص به ذمّ و يا حال باشد و

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 154

در تقدير چنين است: لا يجاورونك إلّا ملعونين در اين صورت حرف استثناى إلّا بر هر دوى ظرف و حال با هم داخل شده است چنان كه در اين آيه: إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى طَعامٍ غَيْرَ ناظِرِينَ إِناهُ (احزاب/ 53) ذكر آن گذشت. و برخى گويند كه لفظ «قليلا» نيز به عنوان حال منصوب است و به معناى أقلّاء أذلّة بوده است، يعنى در حالى كه ناچيز و خوارند.

لا يُجاوِرُونَكَ اين عبارت عطف بر «لنغرينّك» است و جواب ديگرى براى قسم است.

سُنَّةَ اللَّهِ كلمه «سنّة»، مصدر و مفعول مطلق تأكيدى است و تقدير آن چنين است:

سنّ اللَّه فى الّذين ... يعنى خداوند اين كار را سنّت قرار داده است كه هر گاه افرادى با پيامبران نفاق و دورويى كنند، هر جا كه آنها را بيابند بايد بكشند.

قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيباً (63) إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً (64) خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (65) يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا (66) وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلا (67)

رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً (68) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهاً (69)

براى سرخ شدن از طرفى به طرف ديگر مى گردانند. و يا معنا اين است كه حالت چهره تغيير مى كند و يا منظور اين است كه آنها را در حالى كه مغلوب و منكوبند از صورت به آتش مى اندازند. و چون صورت مهمترين عضو بدن است تنها آن ذكر شده است و ممكن است كه مقصود از وجه تمام بدن باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 156

لفظ «يوم» يا به وسيله «يقولون» منصوب است و يا به وسيله فعل مقدّر اذكر، كه در اين صورت «يقولون» حال است.

إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا كلمه «سادتنا» ساداتنا نيز خوانده شده و آنها پيشوايان و رؤساى كافران بودند كه آنها را گمراه كردند.

حرف «الف» در كلمه «السّبيلا» براى اطلاق و هماهنگى اصوات است و مانند قافيه هاى شعر براى فاصله هاى آيه هاست و فايده آن وقف است و دلالت مى كند كه كلام تمام شده است و عبارت بعد از آن جمله مستأنفه است.

رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً كلمه كبيرا به صورت كثيرا نيز خوانده شده و كثرت در اين مورد مناسبتر است، زيرا خداوند آن كافران را بارها لعن كرده است. و واژه كبير به معناى شدّت و بزرگى است. و مقصود از دو ضعف «ضعفين» اين است كه يك ضعف براى اين كه گمراه بودند و يك ضعف هم براى اين كه ديگران را گمراه كردند.

لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسى شما مانند مردمانى كه موسى را اذيت كردند نباشيد. برخى از مفسّران گويند: اين آيه درباره زيد و زينب و سخنانى كه بعضى از مردم درباره او مى گفتند نازل شده است.

برخى ديگر گويند: درباره اذيتهاى حضرت موسى عليه

السلام است. و از جمله اذيّتها داستان «مومسه» زن بدكارى است كه «قارون» او را وادار كرد كه موسى را متّهم به زنا با خودش كند. و پاره اى گويند: مقصود آن هنگامى است كه موسى و هارون به كوه رفته بودند و هارون فوت كرد، بنى اسرائيل موسى را متّهم به قتل او كردند. فرشتگان جنازه او را آوردند و به بنى اسرائيل نشان دادند تا بفهمند كه او مرده است و كشته نشده است. و پاره اى ديگر گويند: او را به داشتن عيب بدنى، مانند مرض برص و باد فتق متّهم مى كردند. و خداوند (به وسايلى) بنى اسرائيل را آگاه كرد كه موسى از تمام اين اتهامات پاك و مبرا است. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 157

وَ كانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهاً يعنى موسى پيش خداوند داراى جاه و مقام و منزلت بزرگى است. و به همين سبب خدا او را از وارد شدن اين عيبها نگهدارى كرد و تمام اتّهامات را از او دور ساخت. هم چنان كه پادشاهان نسبت به كسى كه پيش آنها مقام و منزلتى دارد چنين مى كنند.

مقصود از آيه مباركه اين است كه خداوند موسى را از گفتار يا از گفته آنها پاك و مبرّا ساخت. و مراد از قول يا مقول مفهوم و معناى آن، كه همان عيبهاست، مى باشد.

چنان كه لفظ «قاله» را به جاى كلمه «سبّه» كه به معناى عيب و بدى است به كار برده اند و «قاله»، به معناى قول است.

فَوْزاً عَظِيماً (71) إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً (72) لِيُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ وَ يَتُوبَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (73)

گوييد. و اگر چنين كنيد خداوند نهايت خواسته شما را، از تزكيه اعمال و قبول عبادتها و بخشيدن گناهان شما، به شما عطا مى كند.

و چون خداوند دست يافتن به فوز عظيم را منوط به اطاعت از خود و رسولش كرد، به دنبال آن فرمود:

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ و مقصود خداوند از امانت اطاعت است. و لذا امر اطاعت را بسيار بزرگ كرد. و معناى كلى اين است كه اين اجرام بزرگ مانند آسمان، زمين و غيره مطيع امر خدايند و از جهت وجودى و تكوينى و اين كه خداوند آنها را به صورتهاى گوناگون و هيأتهاى متفاوت خلق فرموده، هرگز از مشيّت خدا سرپيچى نمى كنند. و اما انسان در چيزهايى كه لازم است اطاعت كند و مطيع اوامر و نواهى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 159

پروردگار باشد، در حالى كه موجود عاقلى است و صلاحيت تكليف را دارد، حال او در انقياد و امتناع مانند حال اين اجرام نيست.

مقصود از امانت اطاعت است، زيرا اين اطاعت است كه لازم است انجام شود. و عرضه داشتن آن به جمادها و امتناع و ترسيدن آنها بطور مجاز است.

و اما مفهوم حمل امانت هم چنان كه مى گويى: فلانى حامل امانت است. اين است كه امانت را به صاحبش ادا و رد نكرده است تا اين كه از عهده اش بيرون رفته و آسوده باشد. زيرا گويا كه امانت سوار بر امانت دار است و هر گاه كه ادا كند ديگر امانت سوار بر او نيست و امانت دار آن را بر دوش خود حمل نمى كند، منظور اين است كه آسمانها و زمين و كوه ها از قبول امانت امتناع كردند ولى انسان آن

را قبول كرد.

إِنَّهُ، كانَ ظَلُوماً جَهُولًا چون انسان، رد امانت را ترك كرد، خداوند او را به ستمكارى (ظلم) توصيف فرمود. و به سبب اين كه از راه سعادت خود، غفلت كرد او را به جهالت و نادانى نيز توصيف فرمود.

لِيُعَذِّبَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ لام در عبارت «ليعذّب» مجازا لام علّت است، زيرا عذاب نتيجه حمل امانت و ادا نكردن آن است هم چنان كه ادب كردن در مثالى كه مى گويى: ضربته للتّأديب، نتيجه ضرب و زدن است، يعنى به علّت اين كه خداوند حامل امانت را [كه خيانت كرده ] عذاب مى كند و ديگرى را كه اداى امانت كرده و حامل آن نيست مورد رحمت قرار مى دهد و همين رحمت بر ادا كننده امانت، نوعى عذاب براى كسى است كه در امانت خيانت كرده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 160

فى نهاره لم يصبه فيه مكروه و اعطى من خير الدّنيا و الاخرة ما لم يخطر على قلبه و لم يبلغه مناه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 161

مى كند كه خداوند به سبب نعمتهاى آخرت كه ثواب هميشگى و نعمتهاى ابدى است بايد سپاسگزارى شود.

وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ او خدايى است كه امور دنيا و آخرت را از روى حكمت و به بهترين صورت ممكن تنظيم فرموده است و به هر چه هست و بعدا خواهد بود خبير و داناست.

يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها خداوند آنچه را كه از باران و گنج يا مرده بر زمين فرو مى رود و آنچه را كه از گياهان و جواهرات يا حيوانات از زمين بيرون مى آيد مى داند و آگاه است.

وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها و آنچه را كه از فرشتگان يا باران يا روزيها از آسمان فرود مى آيد و آنچه را كه از فرشتگان و اعمال بندگان به آسمان بالا مى رود مى داند.

وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ خداوند با نعمتهاى بسيار و فضل كاملش نسبت به بندگانى كه در سپاسگزارى واجب كوتاهى كرده اند مهربان و آمرزنده است.

وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِينَا السَّاعَةُ منكران روز قيامت گفتند: روز قيامت به سراغ ما نمى آيد. اين گفته آنها از روى استهزا و سخريّه يا انكار روز قيامت و يا درخواست تأخير آن است.

قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ جواب به وسيله بلى بعد از نفى، به اين معناست كه فرمان

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 163

قطعى است و بى ترديد آن روز خواهد آمد. سپس آن جواب را با سوگند به خداى عزّ و جلّ تأكيد كرده و پس از آن سوگند تأكيدى را با به دنبال آوردن صفت خدايى را كه به او سوگند ياد كرده است تأييد كرده به اين كه او داناى

غيب است.

عالِمِ الْغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ به اندازه يك ذرّه در آسمانها و زمين از علم خدا بيرون نيست، بنا بر اين وقت قيام قيامت هم در علم او مندرج است. سپس به دنبال سوگند، دليل قاطعى [براى لزوم قيامت ] ذكر مى كند و مى فرمايد.

لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ زيرا خداوند با فطرت و عقل هر فردى اين احساس را قرار داده است كه هر نيكوكارى شايسته پاداش نيك و هر بزه كارى شايسته كيفر است، بنا بر اين عبارت «لِيَجْزِيَ الَّذِينَ» به عبارت «لَتَأْتِيَنَّكُمْ ...» متّصل مى شود و علّت براى آن است.

و عالِمِ الْغَيْبِ و يا علّام الغيب به عنوان اين كه صفت براى ربّى است به جرّ خوانده شده است و به رفع نيز خوانده شده بنا بر اين كه مخصوص به مدح باشد.

وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ «ذلك» اشاره به كلمه «مثقال» است. و رفع «اصغر» به سبب مبتدا بودن آن است. و آن كلامى است كه از ما قبل خود، جدا و منقطع است. و نمى شود كه بر «مثقال» عطف شود، زيرا حرف استثنا مانع از آن است.

وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ كسانى كه تلاش مى كنند تا حجّتها و دليلهاى ما را باطل كنند و فكر مى كنند مى توانند خداوند را به ستوه آورند يا گمان مى كنند مى توانند از قلمرو قدرت خدا بيرون روند.

كلمه «معاجزين» معجزين نيز خوانده شده و بحث در اين مورد در سوره حج گذشت. (حج/ 51).

مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ واژه «رجز» به معناى عذاب دردناك و سخت است. لفظ «اليم» هم به رفع و هم به جرّ خوانده شده و

اگر به جرّ خوانده شود تا صفت رجز باشد مناسبتر و روشنتر است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 164

خداوند روز قيامت به صاحبان علم مى فهماند كه قرآن براستى حقّ است و هيچ ترديدى در آن راه ندارد. و مقصود از «الّذى أنزل إليك» قرآن است.

وَ يَهْدِي إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ و قرآن مردم را به راه پروردگارى كه تواناست و تمام كارهايش پسنديده است راهنمايى مى كند و آن خداى سبحان است.

إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ عامل در كلمه «إذا» مفهومى است كه عبارت «إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ» بر آن دلالت دارد. و مانند چنين موردى در آيه هاى پيش توضيح داده شده است.

و كلمه «ممزّق» يا مصدر ميمى و يا اسم مكان است.

أَفْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ كلمه «افترى» در اصل- أ افترى- بوده است و همزه دوّم كه همزه وصل است حذف شده است، به خلاف أ السّحر يعنى با اين كه همزه در هر دو كلمه وصل است و مطابق قاعده بايد حذف شود، امّا در كلمه ءالسحر حذف نشده است، زيرا همزه وصل در اين كلمه مفتوح است و حذف آن موجب اشتباه ميان جمله استفهامى و جمله خبرى مى شود، ولى در كلمه افترى همزه وصل مكسور است و حذف آن باعث اشتباه نمى شود. مقصود آيه شريفه اين است كه آيا محمّد

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 166

اين نسبتى را كه به خدا مى دهد از راه افترا و دروغ است، يا نوعى جنون است كه باعث اين توهّم شده است.

بَلِ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِيدِ خداوند مى فرمايد:

محمد در آنچه مى گويد نه افترا مى زند و نه جنون دارد، بلكه كسانى كه به آخرت ايمان ندارند در عذاب آتش و گمراهى از حقّ هستند و اين شديدترين جنونها

است. و چون عذاب از لوازم گمراهى است اين دو كلمه (عذاب و ضلال) طورى قرار داده شده كه گويا با هم هستند. و اين كه كلمه «ضلال» به كلمه «بعيد» توصيف شده از راه مجاز است، زيرا «بعيد» صفت فردى است كه از راه گمراه و دور مى شود.

أَ فَلَمْ يَرَوْا آيا اين كافران كورند و به آسمان و زمين نمى نگرند كه هر جا باشند آن دو بر آنها محيطند و نمى توانند از كناره هاى آن دو، بگريزند.

برخى از مفسّران گويند: مقصود اين است كه آيا آن كافران درباره آسمان و زمين تفكّر و تدبّر نمى كنند و از آنها بر قدرت ما استدلال نمى كنند.

إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ سپس خداوند سبحان، توانايى خودش را بر نابود كردن آنها چنين بيان مى فرمايد كه اگر بخواهيم آنها را به زمين فرو مى بريم، هم چنان كه قارون را به زمين فروبرديم. يا تكّه اى از آسمان را بر آنها فرو مى افكنيم.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ بى ترديد در اين تفكّر در آسمان و زمين، نشانه و دلالتى است بر حقّ، براى هر بنده مطيع و برگشت كننده به سوى خدا.

كلمه هاى «نشأ» و «نخسف» و «نسقط» همگى هم با نون خوانده شده اند و هم با ياء و كسانى (يكى از قرّاء) در عبارت «نخسف بهم» حرف «فاء» و «باء» را ادغام كرده است، ولى اين قرائت، معتبر نيست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 167

(11) وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ (12) يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ (13) فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ الْمُهِينِ (14)

سليمان مقرّر داشتيم كسى آنها را از مرگ وى آگاه نساخت مگر موريانه كه عصاى او را مى خورد (تا شكست) و هنگامى كه سليمان بر زمين افتاد جنّيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند دير زمانى در عذاب خوار كننده باقى نمى ماندند. (14)

را مراعات كن، بنا بر اين ميخها را نه آن اندازه نازك و ظريف قرار ده كه در جاى خود محكم نباشند و تكان بخورند و نه آن اندازه ضخيم و درشت قرار ده كه حلقه هاى زره را بشكنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 169

وَ اعْمَلُوا صالِحاً ضمير در فعل «اعملوا» به داوود و خانواده و قومش بر مى گردد.

وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ اين عبارت در تقدير چنين است و سخّرنا لسليمان الرّيح (و نصب «الرّيح» به وسيله فعل مقدّر سخّرنا است.) «الرّيح» به رفع نيز خوانده شده است كه در اين صورت تقدير آن چنين است: و لسليمان الريح مسخرة اين عبارت به اين صورت نيز خوانده شده است: و لسليمان تسخير الرّيح.

غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ صبح هنگام مسير يك ماه را سير مى كند، و هنگام عصر نيز همين اندازه سير مى كند.

وَ أَسَلْنا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ ما معدن مس را براى او گداختيم و مانند چشمه آب براى او جارى و روان كرديم. و چون مانند آب جريان داشت و به خاطر حالت ذوبى كه پيدا كرده بود، خداوند آن را چشمه مس ناميد (نه معدن مس) هم چنان كه در اين آيه مى فرمايد: إِنِّي أَرانِي أَعْصِرُ خَمْراً «من در خواب ديدم كه (انگور براى) شراب مى فشارم» (يوسف/ 36) وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ ما گروهى از جنّيان را به فرمان سليمان در آورديم تا در حضور او آنچه را كه دستور مى دهد انجام دهند.

وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ و هر يك از جنيان كه از دستور ما در اطاعت از سليمان سرپيچى و نافرمانى كند در

آخرت از آتش سوزان به او مى چشانيم. بعضى از مفسّران گويند: مراد عذاب در دنيا است. و خدا فرشته اى را بر او موكّل مى كرد كه در دستش تازيانه اى از آتش بود و او را با آن مى زد.

يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ واژه «محاريب» به معناى خانه هاى رفيع و بزرگ است و برخى گويند: مسجدها و قصرهايى است كه به عنوان معبد ساخته مى شوند.

«و تماثيل» به معناى صورتها و نقّاشيها است و برخى از مفسّران گويند: مقصود از «تماثيل» صورتهايى غير از صورتهاى حيوانات است مانند صورت درختها و جز

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 170

آن، زيرا به صورتى كه از شكل چيز ديگرى تصوير شده باشد تمثال مى گويند چه حيوان باشد و چه غير حيوان. و اين مطلب از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است.

همچنين نقل شده كه جنّيان زير تخت سليمان دو مجسّمه شير و بالاى تخت نيز دو مجسّمه كركس ساخته بودند به طورى كه هر گاه از تخت بالا مى رفت شيرها دستهاى خود را براى او پهن مى كردند و همين كه روى تخت مى نشست كركسها با بالهاى خود بر او سايه مى افكندند تا از آفتاب محفوظ باشد.

واژه «جواب» به معناى حوض بزرگ است و (مفرد آن جابيه است) و آن ظرفى است كه آب در آن جمع مى شود. و نسبت فعل به آن مجاز است و جابيه از صفات غالب است مانند «دابّه» و مطابق قاعده بايد حرف «ياء» حذف نشود و كسى كه در حال وقف يا در حال وصل و وقف «ياء» را حذف كرده به خاطر اين است كه

آن را شبيه و مانند كلمه فاصله قرار داده است.

اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً اين عبارت بيان آن چيزى است كه خداوند به خاندان داوود دستور داده است كه انجام دهند.

لفظ «شكرا» منصوب است، إ بنا بر اين كه مفعول له باشد و معنا اين است كه اى آل داود براى خدا عمل كنيد و عبادت او را، به عنوان شكرگزارى براى نعمتهايش، به جاى آريد. و اين معنا دلالت دارد كه انجام عبادتها واجب است به طريق شكرگزارى يا در حال شكر گزارى باشد. يا نصب «شكرا» به تقدير اشكروا شكرا بوده است، زيرا كلمه «اعملوا» به معناى اشكروا است به اين دليل كه هر عملى براى منعم به عنوان شكر اوست.

وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ واژه «شكور» به معناى بسيار شكر كننده است و مقصود كسى است كه نهايت تلاش خود را براى آن به كار برد و با تمام قلب و زبان و اعضاى خود، چه اعتقادى و چه زبانى و عملى، به آن مشغول باشد.

فَلَمَّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ هنگامى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 171

كه ما مرگ را بر سليمان مقرّر كرديم، هيچ كس جنّيان را از مرگ سليمان آگاه نكرد.

مگر «موريانه» كه عصاى سليمان را خورد. واژه «منسأة» به معناى عصا يا چوب بزرگى است كه چوپانان به آن گوسفندان را مى رانند. و از ماده: نسأته، است كه به معناى زدن و راندن حيوانات است. كلمه «منسأته» به حذف همزه هم خوانده شده است.

فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ «تبيّنت» به معناى آشكار و ظاهر شدن است چنان كه هر گاه چيزى روشن و

آشكار باشد، گويند: تبيّن الشّى ء.

و حرف «أن» با صله بعد از آن «لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ» بدل اشتمال براى كلمه «جنّ» است، چنان كه گويى: تبيّن زيد جهله، كه جهل بدل اشتمال براى زيد است، و مقصود اين است كه آشكار و روشن شد كه اگر جنّيان علم غيب مى داشتند در انجام كار سخت و دشوار درنگ نمى كردند. يا معنا اين است كه براى تمام جنّيان اين موضوع روشن شد كه علم غيب نمى دانند و اين پس از آن بود كه عوام جنّيان گمان مى كردند بزرگان آنها علم غيب مى دانند.

و از ائمّه عليهم السّلام روايت شده كه- تبيّنت الإنس- خوانده اند و اين قرائت ابىّ بن كعب است.

ضمير در «كانوا» به كلمه «جنّ» در آيه وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بر مى گردد يعنى مردم دانستند كه اگر جنّيان در ادّعاى خود كه علم غيب مى دانند راستگو بودند، در كار پر زحمت درنگ نمى كردند و ابن مسعود چنين قرائت كرده است تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ.

عمر حضرت سليمان پنجاه و سه سال بود و چون در سنّ سيزده سالگى به سلطنت رسيد، بنا بر اين مدّت پادشاهى و سلطنتش چهل سال بوده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 172

قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ (18) فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ (19)

وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (20)

كه اين دو باغ و بستان، آيت است، اين است كه چون صاحبان اين دو باغ از شكر گزارى خداوند روى گرداندند [و كفران نعمت كردند] خداوند آن باغها را ويران كرد و به جاى آنها باغها و درختان با ميوه هاى تلخ و بدبو و درختان شوره گز قرار داد. و وقوع اين رويداد آيت و عبرتى براى آنها و ديگران است.

برخى از مفسّران گويند: مراد از آيت اين است كه در آبادى آنها، پشّه، مگس، عقرب و مار نبود. و اگر مرد غريبى داخل شهر آنها مى شد و در لباسش، شپش بود، آن شپش مى مرد.

مقصود از «جنّتان» تنها دو باغ و دو بستان نيست، بلكه منظور چندين باغ و بستان است كه قسمتى از آنها در طرف راست و قسمتى ديگر در طرف چپ بوده و هر قسمتى از اين باغها، به علّت نزديكى و چسبيده بودن به هم، مانند يك باغ بودند.

و يا مقصود دو باغ از هر فردى است كه يكى در سمت راست و ديگرى در طرف چپ منزلش بوده است، چنان كه خداوند مى فرمايد: جَعَلْنا لِأَحَدِهِما جَنَّتَيْنِ مِنْ أَعْنابٍ

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 174

«به يكى از آنها دو باغ انگور داديم» (كهف/ 32).

كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ اين عبارت يا حكايت و نقل گفتار پيامبرانى است كه از طرف خداوند براى آنها فرستاده شده بودند و يا موقعيت و زبان حال آنها چنين گفتارى را اقتضا مى كرد.

بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ شهرى است پاك و پربركت و سرسبز و زمينش حاصلخيز و هيچ زمين شوره زارى در آن نيست.

وَ رَبٌّ غَفُورٌ پروردگار شما كه روزى به شما عطا فرمود و شكر آن را خواست،

نسبت به سپاسگزاران آمرزنده و مهربان است.

فَأَعْرَضُوا و آنها از خداوند روى گرداندند و سپاس خداى عزّ اسمه را به جا نياوردند.

فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ واژه «عرم» در اين جا نام موشى است كه سدّ آنها را سوراخ كرد.

بلقيس ملكه سبا، ميان دو كوه براى آن قوم سدّى محكم از سنگ و قير ساخت كه آبهاى باران و سيل در آن جمع مى شد و دريچه هايى در آن تعبيه كرده بود تا به اندازه اى كه آب لازم داشتند از آن استفاده مى كردند. و همين كه طغيان و كفران كردند خداوند موشى را بر سدّ آنها مسلّط ساخت تا آن را از زير سوراخ كرد [سدّ ويران شد] و آب تمام آنها را غرق كرد.

برخى گويند: «عرم» جمع عرمه است و به معناى سنگهاى متراكم و انباشته شده است، چنان كه خرمن گندم و هر توده اى را: عرمه گويند. و مقصود مصالح و ساروجى است كه سدّ با آنها ساخته شده است. برخى ديگر گفته اند «عرم» به معناى درّه اى است كه سيلها در آن جمع مى شد. و بعضى گفته اند: «عرم»، به معناى باران شديد و سيل آسا است.

ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ كلمه «أكل» به ضمّ و سكون «كاف» و با تنوين «لام» و اضافه،

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 175

خوانده شده است. و كسى كه با تنوين خوانده، در تقدير: ذواتى أكل أكل خمط بوده است و كلمه أكل مضاف حذف شده است. يا «خمط» صفت براى «أكل» قرار داده شده و گويا گفته است: ذواتى أكل بشع، داراى خوردنيهاى زشت و بدى است. و كسى كه به اضافه خوانده گويا گفته است: ذواتى برير زيرا أكل خمط

در معناى برير است [و برير ميوه درخت اراك است كه بسيار تلخ و بدمزه است.]

وَ أَثْلٍ وَ شَيْ ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ كلمه «أثل» و «سدر»، بر كلمه «أكل» معطوفند، نه بر «خمط» زيرا «أثل» [شوره گز] قابل اكل و خوردن نيست.

و ناميدن اين بدل را به نام دو باغ (به اصطلاح معانى بيان) براى مشاكله و تنظيم كلام است. و در آن نوعى استهزا و ريشخند است.

حسن بصرى گفته است: «سدر» را قليل و كم قرار داد، زيرا سدر پرارزشترين عوض و بدل از باغهاى نابود شده بود.

وَ هَلْ نُجازِي إِلَّا الْكَفُورَ كلمه «نخازى» با نون خوانده شده است و مقصود عبارت اين است كه چنين پاداش و كيفرى كه عذاب در اين دنيا است، تنها براى كافران است و براى كس ديگرى نيست.

وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بارَكْنا فِيها قُرىً ظاهِرَةً ميان آنها و ميان قريه هاى شام- كه به بسيارى آب و درختان و نباتات به آنها بركت و نعمت فراوان داديم- قريه هاى متصل به هم كه به علّت نزديكى، هر قريه اى از قريه ديگر ديده مى شد قرار داديم، بنا بر اين آن قريه در برابر چشم بيننده، يا براى سوارى كه از راه عبور مى كرد، يا براى رهگذر، ظاهر و آشكار بود.

وَ قَدَّرْنا فِيهَا السَّيْرَ سير در آنها را به نسبتى متناسب مقرر داشتيم به طورى كه مسافت بين قريه ها به يك اندازه بود و مسافرى كه صبح به راه مى افتاد، ظهر در قريه اى به استراحت مى پرداخت و بعد از ظهر هم كه ادامه مى داد، شب را در قريه ديگر بيتوته مى كرد تا به شام مى رسيد (در حقيقت مسافت ميان

هر قريه نصف روز راه بوده است).

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 176

در اين سفر از گرسنگى و تشنگى يا از راهزنان و حيوانات درنده هيچ خوف و ترسى نبود و مسافر نيازى نداشت كه آب و غذا و توشه سفر با خود ببرد.

سِيرُوا فِيها لَيالِيَ وَ أَيَّاماً آمِنِينَ اين عبارت در تقدير: و قلنا سيروا ...، بوده است.

گرچه در ظاهر سخنى و امرى و دستورى نبوده است، لكن به علّت آسان بودن وسايل سفر، گويا به آنها دستور داده مى شود كه سفر كنيد و مقصود اين است كه چه در شب و چه در روز سفر كنيد، امنيّت طورى است كه در شب و روز تفاوتى نمى كند. يا معنا اين است كه در اين قريه ها سفر كنيد در حالى كه از هر جهت در امن و امانيد و هر مدّت سفر شما طولانى شود و روزها و شبها ادامه داشته باشد ترسى نداشته باشيد.

فَقالُوا رَبَّنا باعِدْ بَيْنَ أَسْفارِنا كلمه «باعد» به صورت بعد نيز خوانده شده است و عنوان دعا و درخواست را دارد. قوم سبا در مقابل نعمتها راه ناسپاسى پيش گرفتند و رفاه و آسايش آنها را آزرده و خسته كرده بود و از خدا زحمت و تعب مسافرت را خواستار شدند.

اين عبارت به صورت: ربّنا باعد بين اسفارنا (به رفع ربّنا) نيز خوانده شده است و اين قرائت از حضرت باقر عليه السلام است. در اين صورت ربّنا مبتداء است و معناى آن خلاف معناى اولى است و آن اين است كه اين مردم، به خاطر تنعّم زياد، تنبل و راحت طلب شده بودند و با اين كه سفرهاى آنان كوتاه

بود آن را دور مى شمردند.

فَجَعَلْناهُمْ أَحادِيثَ ما آنها را داستان قرار داديم به طورى كه مردم از آنها به عنوان افسانه و داستان، حكايت مى كنند [زيرا اثرى از آنها باقى نمانده است ] و چنان آنها را متفرق و نابود كرديم كه حال آنها براى مردم ضرب المثل شد و براى هر چيز نابود شده اى، مى گويند: اولاد سبأ از بين رفتند و قوم سبا متفرّق شدند. كثير گفته است:

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 177

أيادى سبايا عزّ ما كنت بعدكم فلم يحل بالعينين بعدك منظر «1»

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ در سرگذشت قوم سبا عبرت و نشانه هايى است براى هر شخصى كه به وسيله طاعت از نعمتهاى خداوند سپاسگزارى كند و از گناهان اجتناب ورزد.

وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ كلمه «صدّق» هم با تشديد و هم بدون تشديد خوانده شده است. در صورتى كه با تشديد خوانده شود، معنا اين است كه گمان شيطان برايش محقّق و مسلّم شد، يا آن را درست و راست يافت. و در صورتى كه با تخفيف خوانده شود مقصود اين است كه گمان شيطان، در گمراه كردن انسان راست و درست بود آن هنگامى كه گفت: لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِيلًا «تمام اولاد آدم را به جز اندكى مهار كرده و به هلاكت مى كشانم» (اسراء/ 62). وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ «و بيشتر آنان را سپاسگزار نخواهى يافت» (اعراف/ 17) وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ «و همه آنها را گمراه خواهم كرد». (حجر/ 39) ضمير در كلمه «عليهم» به اهل سبا بر مى گردد و برخى گويند: مرجع آن تمام مردم است بجز كسانى كه از خداوند اطاعت كنند و اشاره به

همين مورد است كه مى فرمايد: إِلَّا فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

را از آسمانها و زمين روزى مى دهد؟ بگو خداوند و اين كه ما يا شما كدام يك در هدايت يا در گمراهى آشكار هستيم [بزودى معلوم خواهد شد] (24)

بگو شما از گناهى كه ما كرده ايم سؤال نخواهيد شد، هم چنان كه ما هم در برابر اعمال شما مسئول نيستيم. (25)

«لا يملكون» يا حذف شده باشد. اولى صحيح نيست زيرا اگر بگويى: هم من دون اللَّه، با كلام تام ملايمت و سنخيت ندارد. دومى هم درست نيست، زيرا آنها چنين گمانى درباره معبودان خود ندارند. تنها قسمت سوّم باقى مى ماند كه بايد بگوييم حذف شده و در تقدير چنين بوده است زعمتموهم آلهة من دون اللَّه. پس آلهة كه موصوف بوده است، به سبب اين كه هم معلوم بوده و هم صفت به جاى آن آمده، حذف شده است، بنا بر اين و مفعول فعل «زعمتم» به دو سبب مختلف حذف شده است.

لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ سپس خداوند از خدايان آنها خبر مى دهد كه آنها به اندازه ذرّه اى از خير و شرّ در آسمانها و زمين مالك نيستند و هيچ سهمى و شركتى براى آنها در اين دو، نيست و در آفرينش، اين دو به خداوند

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 180

كمكى نكرده اند.

وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ هنگامى كه گويند: شفاعت براى على است دو معنا از آن فهميده مى شود، يكى آن كه على شفاعت كننده است و ديگرى آن كه على شفاعت شده است بنا بر اين در اين گفتار كه خداوند مى فرمايد: وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ دو احتمال است، يكى آن كه شفاعت سودى ندارد بجز براى شفاعت كنندگانى مانند فرشتگان و پيامبران و اولياى اللَّه كه خداوند به آنها اجازه دهد كه شفاعت كنند، ديگر آن كه شفاعت سودى ندارد مگر براى كسى كه خداوند اجازه فرمايد براى او شفاعت كنند. و در هر حال تكذيب گفتار مشركان است كه مى گفتند:

اين بتها شفاعت كنندگان ما پيش خدا هستند.

حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ اين عبارت به مفهومى كه از سياق كلام فهميده مى شود، مربوط و متّصل است. و آن اين است كه در اين موقعيّت، چه آنهايى كه اميد شفيع شدن دارند و چه آنهايى كه اميد دارند كه از آنها شفاعت شود، در انتظار اذن خداوند، در نوعى اضطراب و نگرانى هستند كه آيا اذن مى دهد يا نه؟ و اين كه خداوند اذن نمى دهد مگر بعد از مدتى درنگ و توقف. و گويا خداوند مى فرمايد:

مدتى در انتظار و اضطراب باشيد تا اين كه آن اضطراب از دلهاى شما زايل شود، «1» يعنى به سبب اذن خداوند، فزع و اضطراب از دلهاى شفاعت كنندگان و شفاعت شوندگان آنها برطرف شود. آن هنگام يكديگر را بشارت و مژده مى دهند و برخى از برخى ديگر مى پرسند كه پروردگار شما چه گفت؟ و آنها در جواب گويند:

حقّ را گفت. و آن اذن و اجازه شفاعت است براى كسى كه از او راضى است.

لِمَنْ أَذِنَ لَهُ كلمه: أذن، به صورت معلوم، يعنى أذن اللَّه له و أذن به صورت مجهول نيز خوانده شده است.

__________________________________________________

1- يتربّصون مليّا فزعين حتّى إذا فزّع عن قلوبهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 181

و لفظ «فزّع» فزّع به صورت معلوم هم خوانده شده است و فاعل آن «اللَّه» است.

وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ او خداى بلند مرتبه و بزرگ است، هيچ فردى قادر نيست در آن روز سخن بگويد مگر به اذن او.

قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ سپس خداوند (عزّ اسمه) به پيامبر امر مى فرمايد كه براى اقرار و اعتراف به آنها بگويد: چه كسى به شما روزى مى دهد؟ باز

امر فرمود كه از طرف آنها اقرار كند و جواب دهد: خداوند است كه به شما روزى مى دهد. و اين اشعار و اعلام به اين است كه آنها در دل ايمان دارند و معترفند كه خدا به آنها روزى مى دهد.

ولى چه بسا به خاطر عناد و لجاجت اظهار نمى كنند و به زبان نمى آورند.

وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ و باز خداوند دستور مى دهد كه پس از الزامشان، به آنها بگويد: بى ترديد ما يا شما بر هدايت يا در گمراهى آشكاريم. و مقصود اين است كه يكى از ما دو گروه موحّد و مشرك، بى شك بر يكى از دو امر هدايت يا ضلالت آشكاريم، زيرا ممكن نيست كه هر دو حقّ باشيم يا هر دو باطل، اين گونه بيان و استدلال از راه انصاف است كه هر كس از دوست و دشمن بشنود به مخاطب مى گويد كه طرف تو آدم منصفى بوده است.

اين گونه كلام، پس از گفتار پيش، بيان رسايى است و دلالت دارد كه كدام يك از دو گروه بر هدايتند و كدام در گمراهى و ضلالت. و به همين معنا است گفتار گوينده اى كه به طرف مى گويد: يكى از ما دروغ مى گويد. با اين كه دروغگو پيش او معلوم است و مى داند كه كدام دروغگو است.

و از همين مورد است گفتار حسّان شاعر كه گفته است:

اتهجوه و لست له بكفو فشرّكما لخيركما الفداء «1»

__________________________________________________

1- آيا تو با اين كه همشأن او نيستى او را هجو مى كنى/ پس مردان شر و بد شما فداى مردان نيك شما باد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 182

قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ

عَمَّا تَعْمَلُونَ از گناهان و نافرمانيهايى كه ما انجام دهيم از شما باز خواست نمى شود. هم چنان كه از كارهاى شما از ما بازخواست نخواهد شد. بلكه هر فردى مسئول كار خودش است و تنها براى كارهاى خودش باز خواست و مجازات مى شود نه براى كارهاى ديگران.

اين صفتها مخصوص خداى يكتا (عزّ اسمه) است.

إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ مگر با رسالتى كه براى تمام مردم عموميت و به همه آنها احاطه دارد، زيرا در صورت عموميّت است كه مانع مى شود از اين كه حتى يك نفر از آن خارج شود.

و زجّاج گفته است: معنايش اين است كه ما تو را فرستاديم در حالى كه انذار و بشارت تو فراگير تمام مردم است. در اين صورت كلمه «كافّة» حال است براى «كاف» «ارسلناك» و «تاء» آن مانند «تاء» رواية و علّامة براى مبالغه است.

وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ ولى بيشتر مردم نمى دانند كه اگر از تو پيروى و اطاعت كنند، چه بهره و فايده اى از ثواب براى آنهاست. و اگر مخالفت كنند چه زيان

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 184

و ضررى از عذاب براى آنهاست. يا معنا اين است كه چون از دقّت و نظر در معجزه هاى تو رو مى گردانند رسالت تو را نمى دانند.

قُلْ لَكُمْ مِيعادُ يَوْمٍ ميقات و وعده گاه روزى است كه آنچه وعده داده شديد بر شما نازل مى شود.

و اضافه «ميعاد» به «يوم» اضافه بيانى است مانند اضافه: سحق ثوب، كهنه لباس و: باب ساج، در چوب ساج.

چون مشركان از راه استهزا و انكار سؤال كردند، جواب آنها هم مطابق سؤالشان، با تهديد داده شد كه آنها منتظر روزى هستند كه ناگهان مى آيد و توانايى آن را ندارند كه ساعتى آن را به تأخير يا پيش اندازند.

لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ (31) قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناكُمْ عَنِ الْهُدى بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ (32) وَ قالَ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ وَ جَعَلْنَا الْأَغْلالَ فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ يُجْزَوْنَ إِلاَّ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (33) وَ ما أَرْسَلْنا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ (34) وَ قالُوا نَحْنُ أَكْثَرُ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ (35)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 185

ما هيچ رسولى را براى انذار در ديارى نفرستاديم مگر اين كه ثروتمندان عيّاش گفتند: ما به رسالت شما كافريم. (34)

و گفتند كه اموال و فرزندان ما از شما بيشتر است و ما هرگز عذاب نخواهيم شد. (35)

فرمان عقل و خرد ترجيح داديد.

بنا بر اين خود شما مجرم و كافريد «بَلْ كُنْتُمْ مُجْرِمِينَ».

بَعْدَ إِذْ جاءَكُمْ كلمه «بعد» به حرف «إذ» با اين كه هميشه ظرف است به سبب توسعه و گسترش در ظرف، اضافه شده است و بدين سبب ظرف زمان مى تواند هم مضاف باشد و هم مضاف اليه، هم چنان «إذ» به جمله «جاءكم» اضافه شده است.

بنا بر اين در ظرف زمان توسعه و گشايشى است كه در غير ظرف زمان نيست پس هم زمان به «إذ» اضافه شده است و هم خود به جمله اضافه مى شود مانند اين موارد:

حينئذ و يومئذ و جئتك بعد إذ جاء زيد يا إن الحجاج امير و حين خرج زيد بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ سپس پيروان به پيشوايان با بيان اين عبارت، حمله مى كنند و گفتار آنها را با اين گفته، انكار مى كنند. و گويا مى گويند: گناه و جرم از طرف ما نيست بلكه به سبب مكر شما در شب و روز، به ما بود. و شما ما را به كفر و شريك گرفتن، وادار كرديد. و عبارت در تقدير «مكركم فى اللّيل و النهار» بوده است. و به خاطر توسعه در ظرف، به جاى مفعول به فرض شده و كلمه «مكر» به آن اضافه شده است. يا معنا اين است كه شب و روز مكر كننده اند. كه در اين صورت اسناد مكر به شب و روز، مجازى است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 187

وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ ضمير در كلمه «أسرّوا» ضمير جنس است كه شامل هر دو نوع مستكبر و مستضعف كافران مى شود و مرجع آن «الظّالمون» در اين آيه است كه خداوند مى فرمايد:

إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ بنا بر اين پيشوايان هم براى گمراهى خودشان و هم براى گمراه كردن پيروان خود، پشيمان شدند و پيروان آنها براى گمراهى خودشان. و معنا اين است كه ندامت و پشيمانى خود را از يكديگر پنهان مى دارند. و برخى از مفسّران گويند كه اظهار مى كنند. مبناى اين قول اين است كه اين كلمه از لغتهاى اضداد است كه هم معناى پنهانى مى دهد و هم به معناى اظهار و آشكار آمده و در شعر امرء القيس به هر دو معنا تفسير شده است:

تجاوزت احراسا اليها و معشرا علىّ حراصا لو يسرّون مقتلى «1»

فِي أَعْناقِ الَّذِينَ كَفَرُوا اين عبارت در تقدير فى اعناقهم بوده است، لكن خداوند به نيّت و قصد سرزنش و مذمّت آنها به جاى ضمير اسم ظاهر فرموده است.

بر كشتن من حريص بودند اگر مى توانستند قتل مرا پنهان كنند يا اگر مى توانستند قتل مرا آشكار كنند تا عبرت ديگران باشد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 188

آمده است و در اين جا اسم مصدرى است كه در محلّ نصب مى باشد و مانند كلمه «نباتا» در اين آيه است كه خداوند مى فرمايد: وَ اللَّهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً «خداوند شما را از زمين مانند گياهى رويانيد» (نوح/ 17).

إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً اين استثنا از ضمير «كم» در كلمه «تقرّبكم» است. و مقصود اين است كه ثروت و مال باعث تقرّب كسى نمى شود مگر فرد مؤمنى كه آن را در راه خدا انفاق كند. و همچنين فرزندان نيز كسى را مقرّب نمى كنند مگر فردى را كه آنها را به راه صلاح تربيت كند و به آنها علم دين بياموزد.

فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بنا بر اين براى اين گونه افراد پاداشى دو چندان و افزون است تا جايى كه خداوند در برابر يك عمل نيك (حسنه) ده برابر و حتى هفتصد برابر و بيشتر به آنها پاداش مى دهد.

عبارت «جزاء الضّعف» از باب اضافه مصدر به مفعولش است. و اصل آن:

فأولئك لهم أن يجازوا الضّعف ثمّ جزاء الضّعف ثمّ جزاء الضّعف، بوده است. و برخى عبارت را چنين خوانده اند. جزاء الضّعف علىّ فأولئك لهم الضّعف جزاء.

وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ كلمه «غرفات» هم به صورت جمع و هم به صورت مفرد (غرفة) خوانده شده و به معناى بالا خانه است. (طبقه بالاى هر ساختمان).

«آمنون» آنها از دگرگونيها و بلاها و مرگ و اندوه در امان هستند.

وَ الَّذِينَ يَسْعَوْنَ فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ فِي الْعَذابِ مُحْضَرُونَ و كسانى كه در ابطال و انكار آيات ما تلاش مى كنند و پيامبران ما را عاجز و ناتوان مى دانند و مى خواهند از ما پيشى بگيرند و مانع ديگران

از كارهاى خير مى شوند، حاصل كار آنان آتش و عذاب است كه در آن احضار مى شوند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 190

قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ تكرار اين آيه به اين سبب است كه آيه اولى درباره كافران و خطاب به آنها بوده است و آيه دومى براى پند و اندرز مؤمنان است. و گويا خداوند مى فرمايد: بى نيازى و ثروت كافران به خاطر كرامت و خوبى آنها نيست، ولى ثروت مؤمنان، در صورتى كه در راه خدا انفاق كنند، ممكن است باعث سعادت و خوشبختى آنان شود، دليل بر اين معنا اين آيه است كه خدا مى فرمايد:

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ آنچه را كه شما انفاق كنيد خدا عوضش را مى دهد و جاى آن را براى شما پر مى كند، يا در اين دنيا به وسيله زياد كردن نعمتها و يا در آخرت به ثوابى كه پيش از آنها ذخيره مى شود.

وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ غرض سؤال از فرشتگان اين است كه ضمن گفتگو و سؤال و جواب، فرشتگان حقيقت را بگويند و بدين وسيله كافران بيشتر و شديدتر ملامت و سرزنش مى شوند و اين گونه بيان براى شنونده هم لطفى دارد و هم زجرى براى اين كه عليه او گفته مى شود. و مانند اين مورد است اين آيه كه خداوند به حضرت عيسى مى فرمايد: يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ «خداوند به عيسى بن مريم مى گويد:

آيا تو به مردم گفتى كه من و مادرم را دو خدا و معبود، غير از خداى جهان،

اختيار كنيد؟» (مائده/ 116).

قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ واژه «ولىّ» در اين جا به معناى موالات است و موالات از باب مفاعله و از ماده «ولى» مشتقّ است و به معناى قرب و نزديك بودن است. چنان كه معادات از باب مفاعله از مادّه عدواء و به معناى بعد و دورى است.

و لفظ «ولىّ» هم به نزديك شونده (موالى اسم فاعل) و هم به نزديك شده (موالى اسم مفعول) هر دو گفته مى شود. و مقصود اين است كه فرشتگان مى گويند آن كسى را كه دوست داريم و به او نزديك مى شويم تو هستى نه آنها، زيرا هيچ گونه

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 191

قربى ميان ما و مشركان وجود ندارد. بنا بر اين با اثبات قرب به خدا و دشمنى نسبت به كافران، برائت و بيزارى خود را از عبادت آنها و رضايت به اين كار ثابت كردند.

بِالْحَقِّ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ (48)

اللَّه عليه و آله است و دومى «ما هذا إِلَّا إِفْكٌ» اشاره به قرآن و سومى «إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ» اشاره به حقّ است. و منظور از:

حقّ أمر نبوّت و ماهيّت دين اسلام است.

تكرار فعل «قالوا» و قول خداوند كه مى فرمايد: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا كه تصريح به كفر است و همچنين در اين عبارت كه مى فرمايد: لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ و مفهوم دو «لام» كه اشاره دارد هم به گويندگان و هم به گفته آنها درباره حقّ. و مفهوم «لمّا» كه دلالت دارد بر اقدام به كفر و انكار حقّ، بالبداهه و بدون تأمّل، همّه اينها دليل روشنى است بر انكار عظيم و خشم شديد خداوند از امر كافران. و گويا خداوند مى فرمايد اينان كافرانى سركش و متمرّدند كه نسبت به خدا تجرّى و جسارت مى كنند و درباره حقّ و حقيقت به اين روشنى، بدون تدبّر و اختبار، مكابره و آن را انكار مى كنند.

إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ كافران گفتند: اين حق و رسالت و دين اسلام چيزى نيست

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 193

مگر سحرى آشكار.

وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها ما براى آنها كتابهايى نفرستاديم كه در آنها برهان و دليلى بر حقانيت و صحّت شرك، باشد.

وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ و ما پيش از تو براى آنها پيامبرانى نفرستاديم كه اگر آنها مشرك نباشند آنها را از عذاب و عقاب بيم دهند و بترسانند. هم چنان كه خداوند مى فرمايد: أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيْهِمْ سُلْطاناً فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِما كانُوا بِهِ يُشْرِكُونَ «آيا ما براى اين مردم رسول و كتاب و حجّتى فرستاديم كه درباره شرك و صحّت آن با آنها سخن

گويد؟» (روم/ 35) يا مقصود اين است كه براى آنها دوره اى نبود كه كتاب و رسولى برايشان فرستاده شود، زيرا آنها مردمانى «امّى» بودند و در دوران جاهليّت زندگى مى كردند و هيچ مليّت و تمدّنى نداشتند. چنان كه خداوند مى فرمايد: أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ «آيا براى آنها از پيش كتابى فرستاديم كه در اين عقيده باطل به آن استدلال كنند»؟ (زخرف/ 21).

وَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ سپس خداوند به خاطر تكذيبشان آنها را تهديد كرده و فرموده است: كافرانى كه پيش از اينها بودند، پيامبران خود را تكذيب و انكار مى كردند، هم چنان كه اينها تكذيب و انكار مى كنند.

وَ ما بَلَغُوا مِعْشارَ ما آتَيْناهُمْ در حالى كه اينان به يك دهم از آنچه ما به آنها داده بوديم، از طول عمر و ثروت زياد و قدرت و نيروى بدنى، نرسيده اند.

فَكَذَّبُوا رُسُلِي فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ و هنگامى كه پيامبران ما را انكار كردند، عذاب و عقوبت ما آنها را فراگرفت و آن موقعيّت خوبى را كه داشتند به بيچارگى و بدبختى و استيصال تغيير داد و هيچ يك از قدرت و ثروت كه آنها پشتيبان خود مى پنداشتند نتوانست به آنها كمك كند و آنها را از عذاب نگهدارد، بنا بر اين چرا اينان فكر نمى كنند و نمى ترسند كه به عذابى همانند عذاب آنها گرفتار شوند؟

قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ بگو من شما را به يك خصلت و يك كار مخصوصى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 194

سفارش مى كنم. سپس خداوند كلمه «واحدة» را با عبارت بعدى تفسير و بيان مى كند و مى فرمايد: أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى و بنا بر اين جمله عطف

بيان براى «واحدة» است.

مقصود از «قيام» يا به پا خاستن و متفرّق شدن از مجلس پيامبر است و يا مقصود آمادگى و اقدام با همّت و كوشش براى انجام كارى است، نه ايستادن روى دو پا. و معناى آيه شريفه اين است كه من شما را به يك امرى سفارش مى كنم كه اگر آن را به جاى آريد به حقّ مى رسيد. و آن قيام دو نفر دو نفر يا يكى يكى با نيّت خالص براى خداوند است. آن گاه در امر محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و آنچه را كه آورده است و آنچه را كه مى گويد، از روى انصاف و عدالت بدون عناد و مكابره، بينديشيد و تدبّر كنيد.

ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ مقصود از اين عبارت اين است كه چنين امر مهم و عظيمى را كه اصلاح دنيا و آخرت به آن بستگى دارد هيچ كس در آن اقدام نمى كند به جز دو نفر: يكى ديوانه اى كه از هيچ چيز باك نداشته باشد و در صورتى كه از آوردن دليل و حجّت بر دعواى خود ناتوان باشد از رسوايى آن شرمنده نشود. و ديگر شخص عاقل و كاملى كه به پيامبرى برگزيده مى شود و از جانب خدا به آيات و حجّتها و معجزه ها تأييد و تقويت مى گردد، و شما مى دانيد كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله نه تنها هيچ جنونى ندارد، بلكه مى دانيد كه عاقلترين و راستگوترين مردم و جامعترين آنها در صفتهاى نيك است.

حرف «ما» در عبارت «ما بِصاحِبِكُمْ» نافيه است و به خاطر اين كه خداوند مى خواهد راه دقّت نظر در امر پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله را نشان

دهد، كلام استينافى است. و رواست كه عبارت در تقدير چنين باشد، ثم تتفكروا فتعلموا ما بصاحبكم من جنة. و رواست كه «ما» حرف استفهام باشد به اين معنا كه چه چيزى از جنون در او يافت مى شود؟ و آيا شما از زمان كودكى تا زمان بعثتش نشانه اى در او ديديد كه با مقام نبوّتش منافات داشته باشد؟

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 195

إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَدِيدٍ او نيست مگر بيم دهنده شما از عذاب سختى كه روز قيامت در پيش داريد.

قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ هر چه را كه به عنوان پاداش از شما درخواست كردم، براى خود شما است. در اين عبارت دو احتمال است:

يكى آن كه اصولا مسأله مزد و پاداش را نفى كند و بگويد اصلا چنين چيزى نيست. چنان كه تو هنگامى كه مطمئنّى دوستت چيزى به تو نداده است، به او مى گويى هر چه به من داده اى مال خودت باشد. و مقصود پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله اين است كه من براى تبليغ رسالت از مال دنيا چيزى از شما نخواسته ام تا مرا به آن متّهم كنيد.

ديگرى آن كه منظور از پاداش همان أجر و مزدى است كه خداوند فرموده است:

قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا «بگو من از شما مزد رسالت نمى خواهم جز آن كه هر كس بخواهد راه خداى خود را برگزيند».

- (فرقان/ 57). همچنين مى فرمايد: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى :

«بگو من از شما مزد رسالت نمى خواهم جز مودّت و دوست داشتن نزديكانم».

(شورى/ 23) زيرا انتخاب راه خدا

چيزى است كه فايده و بهره آن نصيب خود آنها مى شود و همچنين دوستى اهل بيت ثوابش براى خود آنها ذخيره مى شود نه براى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله.

إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ پاداش و ثواب عمل من تنها بر خداست بنا بر اين او ثواب تبليغ رسالت مرا خواهد داد.

قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ واژه «قذف» به معناى رها كردن و انداختن است و به طور استعاره به معناى إلقا كردن و وحى نيز مى آيد و مقصود در اين جا يا اين است كه خداوند حقّ را به پيامبران خود وحى و القا مى كند. و يا اين است كه خداوند حقّ را بر باطل مى افكند و آن را نابود مى سازد. [و به مفهوم: جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ، مى باشد].

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 196

عَلَّامُ الْغُيُوبِ كلمه «علّام» مرفوع است بنا بر اين كه بر محلّ إنّ و اسم آن حمل شود كه آن خبر براى مبتداى محذوف است.

كه 360 بت در اطراف خانه كعبه بود وارد مكّه شد و با چوبى كه در دست داشت آنها را مى زد و مى فرمود: جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً. جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ.

قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي بگو اگر من آن گونه كه شما گمان مى كنيد از راه حق گمراه شده ام از طرف خودم بوده است و وبال و عذاب آن تنها بر من است نه بر ديگرى، زيرا خود من آن را اختيار كرده ام.

وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي و اگر به حقّ هدايت شدم از تفضّل پروردگار من است، زيرا او راه حق را به من وحى كرده است و بدين سبب من از او منّت دارم.

وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا در آيه شريفه جواب «وَ لَوْ تَرى » حذف شده است و آن عبارت لرأيت أمرا عظيما بوده است.

حرف «لو» و «إذ» و فعلهايى مانند «فزعوا» و «أخذوا» و «حيل بينهم» همه براى ماضى و زمان گذشته است، ولى در اين جا مقصود زمان آينده و استقبال است، زيرا

__________________________________________________

1- عبيد از ميان خانواده اش نابود شد و ديگر نمى تواند شعرى را شروع و يا اشعار قبلى را تكرار كند. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 198

چون خداوند فاعل آنهاست، انجام و تحقّق آنها به اندازه اى مسلّم است كه گويا واقع شده است.

زمان فزع و بى تابى، روزى است كه براى حساب در قيامت بر انگيخته مى شوند (روز بعث و نشور).

فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ معناى «فلا فوت» اين است كه هيچ فردى از نظر خدا دور نمى ماند و فوت نمى شود. و مقصود از

«مكان قريب» همان قبرهاى آنهاست.

برخى از مفسّران گويند: زمان فزع، زمان مرگ است و آن هنگامى است كه ملائكه عذاب را براى قبض روح مى بينند. و برخى گويند: روز بدر است، آن هنگام كه گردن آنها را مى زدند و نمى توانستند فرار كنند و بعضى ديگر گويند: مقصود سپاه سفيانى است كه در بيابان بيدا، زمين پاهاى آنها را مى گيرد و به زمين فرو مى روند.

فعل «أخذوا» يا به فعل «فزعوا» عطف شده است و در تقدير چنين بوده است:

فزعوا و أخذوا فلا فوت لهم يا بر عبارت «لا فوت» عطف است كه تقدير آن اين بوده است: اذ فزعوا فلم يفوتوا و أخذوا.

وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ در چنين وقتى، زمان مرگ، يا زمان بعث، مى گويند: ما به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله ايمان آورديم، زيرا در آيات پيش ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ نام پيامبر گفته شده است.

وَ أَنَّى لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ واژه «تناوش» به معناى نايل شدن و دريافتن چيزى است به آسانى و سهولت. و اين مثل بيانگر اين است كه آنها چيز غير ممكنى را مى خواستند و آن بهره مند شدن از ايمان، در زمان مرگ بود همان گونه كه مؤمنان در دنيا از آن بهره مند شدند. خداوند حال اينها را به حال كسى مثال زده است كه بخواهد چيزى را كه ديگران از راه نزديك و به موقع به دست آورده اند، از راه دور و بى موقع به آسانى و سهولت به دست آورد [و اين هم كه ممكن نيست.]

كلمه «تناوش» را به صورت تناوءش نيز خوانده اند زيرا واو ضمّه دار بدل به

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 199

همزه شده است چنان

كه در كلمه «أدور» واو قلب به همزه و «أدور» شده است.

و برخى گويند «تناوش» از ماده «ناش» است كه به معناى خواستن است. چنان كه رؤبة گفته است: اليك نأش القدر المنئوش خواستن به اندازه از جانب توست. و نؤوش و نئيش حركتى است كه با تأخير و كندى همراه باشد. نهشل گفته است:

تمنّى نئيشا أن يكون اطاعنى و قد حدثت بعد الأمور امور «1»

شاهد مثال در كلمه نئيشا است كه در شعر به معناى آخر و عاقبت آمده است و بنا بر ظرف بودن منصوب است.

وَ يَقْذِفُونَ بِالْغَيْبِ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ عبارت «يقذفون» بر «كفروا» عطف است چون هر دو حكايت حال زمان گذشته است، يعنى كافران نسبت به محمّد صلّى اللَّه عليه و آله گمان كذب و دروغ داشتند و چيزهايى از سحر و شعر و دروغ و جنون، به او نسبت مى دادند كه از مقام او خيلى دور بود. و گويا آنها از مكان دورى اين نسبت ها را به او مى دادند. از اين جهت كه ساحر و شاعر و دروغگو و ديوانه بودن، از شخصيّت و مقام او، بسيار دور بود. و دورترين چيز از او اين بود كه از خوى او دروغ گفتن و ارائه باطل باشد.

وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ كَما فُعِلَ بِأَشْياعِهِمْ مِنْ قَبْلُ ميان آنها و خواسته ها و آرزوهايشان جدايى و فاصله افكنده شد هم چنان كه نسبت به كسانى از امّتهاى گذشته كه در كفر و عقيده دينى همانند اينها بودند چنين كارى انجام شد.

إِنَّهُمْ كانُوا فِي شَكٍّ مُرِيبٍ آنان همواره در شك و ترديد بودند چنان كه گفته اند:

عجب عجيب. بسيار شگفت آور.

__________________________________________________

1- آرزو دارم

كه عاقبت از من پيروى كنى هر چند امورى پس از امورى روى خواهد داد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 200

پيش از تو را نيز تكذيب كردند و بازگشت امرها به سوى خداست. (4)

اى مردم وعده خداوند حقّ است، پس مبادا زندگى دنيا شما را مغرور سازد و مبادا شيطان شما را فريب دهد و به بخشش و كرم خدا مغرور كند. (5)

زيادى خلقت، صورت زيبا و صداى خوش و موى زيبا است.

ما يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ ... هر چه را از رحمت كه نعمت روزى و باران و صحّت و سلامتى و جز آن از اقسام نعمتهاست خداوند براى انسان بفرستد، هيچ فردى نمى تواند جلو آن را بگيرد. و هر چه را كه خداوند نفرستد، هيچ فردى نمى تواند بفرستد.

و «فتح» [كه يفتح از آن آمده است ] كنايه از ارسال و فرستادن است به دليل اين كه به جاى: فلا فاتح له، فرموده: «فَلا مُرْسِلَ لَهُ» و براى اين كه رحمت بيانگر تمام نعمتها و رحمتها باشد نكره آمده و گويا خداوند فرموده است: از هر رحمتى كه باشد چه آسمانى و چه زمينى.

و علّت اين كه در مرحله اول ضمير مؤنث: لها، و در مرتبه دوم ضمير مذكّر: له،

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 203

گفته شده اين است كه در هر دو حال ضمير هم به لفظ برگردد و هم به معنا همچنين براى اين است كه در مرتبه اول كلمه رحمت تفسير شده و ضمير هم مطابق آنچه تفسير شده آمده است. ولى در مرتبه دوم تفسيرى نشده، بنا بر اين ضمير مطابق اصل، مذكّر آمده است. و نيز در مرحله دوم محتمل است كه امساك مطلق باشد و شامل غضب و رحمت هر دو بشود.

و اين كه اولى (فرستادن) تفسير شده و دومى (نفرستادن) تفسير نشده است دليل بر اين است كه رحمت خدا بر غضبش سبقت و پيشى دارد.

يا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ با دل و زبان به ياد نعمتهاى خداوند باشيد.

و نسبت به آنها كفران نكنيد. و با اعتراف به

اين كه از طرف خداوند است و با اطاعت از خداوند، شكر آنها را به جا آوريد.

هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ كلمه «غير» بنا بر اين كه صفت لفظ يا صفت محلّ «خالق» باشد، هم به رفع وهم به جرّ خوانده شده است.

يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ در عبارت «يرزقكم» سه احتمال گفته شده است:

1- بنا بر اين كه آن را صفت «خالق» بدانيم ممكن است كه در محلّ جرّ باشد.

2- بنا بر اين كه بگوييم «خالق» در محلّ رفع است به تقدير «يرزقكم» ممكن است كه محلّى نداشته باشد. و اين فعل ظاهرى، فعل تقديرى را تفسير مى كند.

3- ممكن است بگوييم كلام، پس از عبارت «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ» كلام استينافى است، در اين صورت دلالت دارد بر اين كه لفظ «خالق» به غير از خداى عزّ و جلّ به چيز ديگرى گفته نمى شود، ولى در دو صورت جلوتر كه صفت و تفسيرى است دليلى نيست كه «خالق» مختصّ خداوند باشد زيرا در اين دو صورت «اللَّه» به روزى دادن از آسمان و زمين مقيّد گرديده و از اطلاق خارج شده است.

مقصود از روزى از آسمان، باران و از زمين، گياهان است.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ اين عبارت جمله اى است جدا و مستقلّ و هيچ محلّى ندارد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 204

فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ چرا و به چه سبب از توحيد به جانب شرك و از حق به سوى باطل برگشتيد؟ بعضى گويند: مقصود اين است كه چگونه از اين دلايل واضح و روشنى كه براى شما بر توحيد اقامه شده است اعراض مى كنيد و برمى گرديد.

وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ اين

عبارت در اصل و تقدير چنين بوده است: و إن يكذّبوك فتأسّ بتكذيب الرّسل من قبلك اگر تو را تكذيب كردند صبور باش كه پيامبران پيش از تو را هم تكذيب كردند. بنا بر اين عبارت فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ به جاى: فتأسّ، آمده است، زيرا با گفتن سبب از گفتن مسبّب بى نياز مى شويم، يعنى با ذكر فَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ ... از بيان: فتأسّ، بى نياز مى شويم.

كلمه رسل، به صورت نكره آمده است، چون در تقدير و معنا اين بوده است كه پيامبرانى كه شماره آنها بسيار بود و داراى معجزه ها و دليلها بودند. مورد تكذيب قرار گرفتند.

إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ بدون ترديد وعده خداوند كه زنده شدن در روز قيامت و بهشت و جهنّم و پاداش و كيفر اعمال است، حقّ و درست است.

فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا بنا بر اين زندگى دنيا شما را گول نزند و به لذّتهاى آن مغرور نشويد. زيرا آنها در اندك مدّتى نابود و تباه مى شوند.

وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ مقصود از كلمه «غرور» يا شيطان است و يا دنيا و زينتهاى آن [منظور اين است كه شيطان، يا دنيا، شما را نسبت به عفو و بخشش خداوند مغرور نكند.]

مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ (9) مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 205

مى كنند و نقشه هاى سوء مى كشند عذاب شديدى است و مكرشان به كلّى نابود خواهد شد. (10)

بر آن دلالت دارد.

كلمه «حسرات» مفعول له است. يعنى به خاطر حسرتها خودت را هلاك نكن.

كلمه «عليهم» صله براى فعل «تذهب» است مانند اين كه بگويى: هلك عليه حبّا، و رواست كه حال باشد و گويى كه نفس به سبب زيادى حسرتها به تمامى حسرت

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 207

شده است.

فَتُثِيرُ سَحاباً بادهايى كه ابرها را به حركت مى آورد. فعل اين عبارت، بر خلاف ما قبل و ما بعدش، به صورت فعل مضارع آمده است تا آن كيفيّتى را كه از جا به جايى ابرها ايجاد مى شود بيان كند. و اين صورت بديع را كه دلالت بر قدرت كامله خدا دارد (پيش روى مردم) حاضر كند.

همچنين راندن ابرها به طرف سرزمينهاى مرده و زنده كردن آنها با باران پس از مردنشان، چون دلالت بر قدرت خداوند دارد فرمود:

فَسُقْناهُ إِلى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها در حالى كه از لفظ غيبت به متكلّم، كه مفهوم اختصاصى چنين كارى را به خدا بهتر مى رساند، عدول كرده است.

كَذلِكَ النُّشُورُ حرف «كاف» در كلمه «كذلك» در محلّ رفع است و مقصود اين است كه: زنده كردن مرده ها در روز قيامت مانند زنده كردن اين زمينهاى مرده است.

مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً اين عبارت در تقدير چنين است: من كان يريد العزّة فليطلبها عند اللَّه، و چون عبارت: فللّه العزّة ...، ما را از عبارت تقديرى بى نياز مى كند و بر آن دلالت دارد اين عبارت به جاى آن ديگرى آورده شده است، زيرا چيزى از جايى خواسته نمى شود مگر از صاحب و مالك آن چيز و مقصود اين است كه عزّت و ارجمندى به تمامى،

چه عزّت در دنيا و چه در آخرت، مختصّ ذات خداوند است و هر كس كه بخواهد عزيز شود بايد خود را به وسيله پيروى و اطاعت امر خداوند عزيز كند. و روايتى كه انس از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده است بر اين مطلب دلالت دارد، پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: پروردگار شما هر روز مى فرمايد: من عزيزم و كسى كه عزّت دنيا و آخرت را مى خواهد بايد عزيز را اطاعت كند «1».

سپس خداوند سبحان با بيان اين عبارت كه مى فرمايد: إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ

__________________________________________________

1-

إن ربكم يقول كل يوم: أنا العزيز فمن اراد عز الدارين فليطع العزيز.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 208

چيزهايى را كه پيش او باعث عزّت مى شوند معرّفى مى كند كه ايمان و عمل صالح است. و لفظ «كلم»، جمع كلمه است و هر جمعى كه ميان آن و مفردش، در تلفّظ، به جز، هاى آخر فرقى نباشد مذكّر و مؤنّث در آن يكسان است. چنان كه گويند: هذا كلم و هذه كلم.

واژه «صعود» در اين جا به معناى قبول شدن اعمال است و هر عملى از عبادتها كه مورد قبول حق تعالى واقع شود، به بالا رفتن و صعود، توصيف مى شود، زيرا فرشتگان اعمال انسانها را مى نويسند و تا جايى كه خداوند بخواهد بالا مى برند.

چنان كه حق تعالى فرموده است: كَلَّا إِنَّ كِتابَ الْأَبْرارِ لَفِي عِلِّيِّينَ «نه چنين نيست بى ترديد كتاب و پرونده نيكان در مقامهاى بالا است» (يا در بهشت علّيّين است.)

(مطفّفين/ 88).

و مقصود از «كلم طيّب» كلمه هايى است كه با مجد و عظمت الهى و تقديس و حمد خدا همراه باشد

كه اطيب آنها جمله لا إله إلا اللَّه است.

وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ عمل نيك آن كلمه طيّب را به جانب خدا بالا مى برد. در اين صورت ضمير «هاء» به كلم بر مى گردد. برخى از مفسّران گويند معنا اين است كه كلم طيّب عمل صالح را بالا مى برد. زيرا هيچ عملى بدون توحيد، كه كلمه طيّب است، سودى ندارد. پاره ديگر گويند: يعنى خداوند عمل صالح را براى صاحبش بالا مى برد پس در اين دو صورت، ضمير به عمل بر مى گردد.

وَ الَّذِينَ يَمْكُرُونَ السَّيِّئاتِ اين عبارت در تقدير چنين بوده است: و الّذين يمكرون المكرات السّيّئات، يا: يمكرون اصناف المكر السّيّئات، بنا بر اين كلمه «سيّئات» يا صفت براى مصدر است يا براى چيزى است كه در حكم مصدر است.

برخى گويند: مقصود آن، مكرهاى قريش است آن گاه كه در دار النّدوه جمع شده بودند و تصميم گرفتند كه نسبت به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله يكى از سه كار را انجام دهند: يا او را مقيّد و حبس كنند، يا بكشند و يا از مكّه بيرونش كنند. هم چنان كه خداوند حكايت ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 209

آنها را چنين بيان مى فرمايد: وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا ... «هنگامى كه كافران به تو مكر كردند» (انفال/ 30).

وَ مَكْرُ أُولئِكَ هُوَ يَبُورُ و تنها مكر كسانى كه چنين مكرهايى كنند ناچيز است و در نتيجه تباه و فاسد مى شود، نه مكر خداوند نسبت به كافران، زيرا پروردگار آنها را از مكه بيرون آورد و به كشتن داد و در چاههاى بدر گرفتارشان كرد. بنا بر اين خداوند تمام مكرهاى آنها را به ضرر خودشان

به كار برد.

با وجود اين شما از هر دو گوشت تازه مى خوريد و براى پوشيدن زيورها وسايل زينتى استخراج مى كنيد و در آن كشتيها را مى بينى كه دريا را شكافته و به هر طرف پيش مى روند تا از فضل خدا بهره گيريد و شايد شكر او را به جا آوريد (12)

خداست كه شب را درون (پرده) روز پنهان مى كند و روز را درون (پرده) شب و خورشيد و ماه را مسخّر كرده هر يك از آنها تا مدّت معيّنى به حركت خود ادامه مى دهند، اين چنين خدايى است پروردگار شما كه حاكميّت همه ملك هستى از آن اوست و جز او، كسانى را كه به خدايى مى خوانيد، حتّى به اندازه پوست نازك هسته خرما حاكميّت ندارند. (13)

اگر آنها را بخوانيد صداى شما را نمى شنوند و اگر بشنوند به شما پاسخ نمى دهند و روز قيامت شرك (و پرستش) شما را منكر مى شوند و هيچ كس مانند خداى دانا تو را از حقيقت آگاه نمى سازد (14)

اى مردم! شما همه نيازمندان به خدا هستيد، تنها خداوند است كه بى نياز و غنىّ بالذّات و شايسته هر گونه حمد و ستايش است. (15)

اگر بخواهد شما را نابود مى كند و خلق جديدى مى آفريند. (16)

و اين كار براى خدا هيچ دشوار نيست. (17)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 211

لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ معناى آيه شريفه اين است كه هيچ فردى عمر نمى كند يا عمرش به گذشت شب و روز كوتاه نمى شود مگر اين كه در كتاب علم خدا محفوظ است. و خداوند آن را از پيش ثبت كرده است و چون به فردى كه عمر طولانى كرده است معمّر مى گويند لذا در آيه نيز چنين فردى معمّر ناميده شده است.

برخى از مفسّران گويند: مقصود اين است كه عمرى طولانى و كوتاه نمى شود مگر اين كه در كتاب خداوند ثبت شده است، به اين طريق كه خداوند در لوح محفوظ مى نويسد كه اگر فلانى اطاعت خدا را كرد تا فلان مدّت عمر مى كند و اگر گناه و نافرمانى كرد از مدّت عمرش كاسته مى شود. و روايت پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله هم اشاره به همين معناست كه فرموده است: صدقه و صله رحم، شهرها را آباد و عمرها را طولانى مى كند. «1»

وَ ما يَسْتَوِي الْبَحْرانِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ ... خداوند دو گونه دريا، درياى شيرين گوارا و درياى شور و ناگوار را، دو مثل براى مؤمن و كافر قرار داده است. سپس در مقام بيان كيفيّت دو دريا و نعمتهايى كه در آنها موجود است به صورت جمله

__________________________________________________

1-

إنّ الصدقة و صلة الرّحم تعمران الدّيار و تزيدان فى الأعمار.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 212

معترضه فرموده:

وَ مِنْ كُلٍّ تَأْكُلُونَ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُونَ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها از هر يك از اين دو دريا گوشت تازه كه همان ماهى است مى خوريد و زيور و پيرايه كه لؤلؤ و مرجان است استخراج مى كنيد.

لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ تا از فضل خداوند بهره گيريد. در اين آيه مرجع

ضمير فضله كه كلمه اللَّه است ذكر نشده، ولى در آيه هاى پيش گفته شده است [مانند آيه 14 در نحل ] و ذكر نشدن لفظ اللَّه مشكلى براى مرجع ضمير پيش نمى آورد، زيرا مفهوم و سياق كلام بر آن دلالت دارد.

وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ حرف رجاء «لعلّ» كنايه از اراده و خواستن است. گويا خداوند مى فرمايد: لتبتغوا و لتشكروا براى اين كه بهره مند شويد و شكر آن را به جا آوريد.

ممكن است كه مفهوم آيه درباره دو دريا به صورت غير معترضه باشد، و آن اين است كه خداوند دو جنس مؤمن و كافر را به دو دريا تشبيه كرده و درياى شور و تلخ را بر كافر ترجيح داده است به اين كه درياى شور، در منافعى مانند داشتن ماهى و لؤلؤ و مرجان و راندن كشتى در آن، با درياى شيرين مشاركت دارد در صورتى كه كافر خالى از هر سودى است و در هيچ بهره اى از منافع معنوى با مؤمن شريك نيست.

ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ كلمه «ذلك» مبتداست و كلمه هاى بعدى «اللَّه» «ربّكم» و «له الملك» همه به ترتيب خبرند.

ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ واژه «قطمير» به معناى پوسته هسته خرماست.

لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ آن بتها سخنان و دعاى شما را نمى شنوند، زيرا آنها جماد هستند. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 213

وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ و بر فرض هم كه بشنوند جواب شما را نمى دهند، زيرا آنها مدّعى آنچه شما درباره آنها ادّعا مى كنيد نيستند و خود را معبود و شريك خدا نمى دانند.

وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ روز قيامت آن بتها انكار مى كنند كه شما آنها را شريك خدا و معبود خود قرار

داديد و مى گويند: ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ «شما ما را پرستش نمى كرديد» (يونس/ 28).

وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ و هيچ خبر دهنده اى تو را به امرى، مانند كسى كه خبير و داناى به امر باشد خبر نمى دهد و مراد اين است كه تنها او خبير به امور است و به درستى و حقيقت خبر مى دهد نه ديگر خبر دهندگان، پس معناى آيه اين است آنچه را كه از حال معبودان آنها به شما خبر مى دهم درست و حقّ است، زيرا من به آنچه به شما خبر مى دهم دانا و خبيرم.

يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ لفظ «فقراء» معرفه آورده شده تا خداوند به آنها بفهماند كه به سبب شدّت احتياج به خدا در حقيقت از جنس نيازمندان هستند و اگر به صورت نكره گفته مى شد معنايش اين بود كه شما در بعضى از امور از فقرا هستيد.

وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ و چون خداوند احتياج آنها را به خودش و بى نيازى خودش را از آنها ثابت كرد، صفت حميد را بيان فرمود تا دلالت كند كه تنها او بى نيازى است كه به سبب بى نيازى ذاتيش، تمام آفريده ها را سود مى دهد و منعمى است كه به سبب انعامش بر آفريده ها شايسته است كه او را حمد و ستايش كنند.

وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ واژه: عزيز، در اين جا به معناى ممتنع است، يعنى آن كارها براى خدا ممتنع نيست، بلكه بسيار سهل و آسان است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 214

يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ مَنْ تَزَكَّى فَإِنَّما يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ (18) وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ (19) وَ لا الظُّلُماتُ وَ لا النُّورُ (20) وَ لا الظِّلُّ وَ لا الْحَرُورُ (21) وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ (22)

إِنْ أَنْتَ إِلاَّ نَذِيرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فِيها نَذِيرٌ (24) وَ إِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ (26)

انذار كننده اى داشته است (24)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 215

اى رسول ما اگر [مردم ] تو را تكذيب مى كنند (غم مدار) پيشينيان هم پيامبرانى را كه با آيات و معجزات و كتابهاى آسمانى و دليلهاى روشنگر براى هدايتشان آمدند همه را تكذيب كردند. (25)

سپس ما هم از آن كافران مؤاخذه شديد كرديم، مجازات من نسبت به آنها چگونه بود. (26)

تَزَكَّى و كسى كه به سبب اطاعت و ترك معاصى خود را پاك و منزّه كند.

اين جمله اعتراض مؤكدى است بر خشيت و اقامه نماز آنها، زيرا اين دو نيز از وسايل تزكيه هستند.

وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ خداوند به كسى كه تزكيه نفس كرده است وعده ثواب مى دهد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 216

وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ تفاوت ميان واوها اين است كه بعضى از واوها دو كلمه يا دو جمله را به دو كلمه يا جمله ديگر ربط مى دهد و بعضى ديگر يك كلمه را به يك كلمه ديگر مربوط مى كند. و گاهى براى تأكيد نفى، لاء نافيه با واو مى آيد.

وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ «حرور» و «سموم» به بادهاى سوزان گفته مى شود.

برخى از مفسّران گويند: اعمى و بصير، مثلى براى مؤمن و مشرك است و:

ظلمات و نور، براى شرك و ايمان و «ظل» و «حرور»، براى بهشت و دوزخ و: احياء و اموات را براى مؤمنان و كافران يا براى عالمان و غير عالمان مثل زده است.

إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ تو جز تبليغ وظيفه اى ندارى، بنا بر اين اگر از شنوندگان انذار، كسى گوش فرا داد و قبول كرد سود و بهره اش براى خود اوست و اگر از اصرار كنندگان در نشنيدن بود مسئوليّتى جز تبليغ بر تو نيست.

إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً واژه «بالحقّ» يا حال براى يكى از دو ضمير است (نا و ك)، يعنى تو محقّى يا ما محقّيم و يا صفت براى مصدر ارسال است، يعنى فرستادن تو به حقّ است و يا براى «بشير» و «نذير» صله است يعنى تو بشارت دهنده به وعده ها و

انذار كننده به وعيدها و تهديدهاى حقّ مى باشى.

وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِيها نَذِيرٌ خداوند در آخر اين آيه تنها به ذكر كلمه «نذير» اكتفاء كرده و بشير را ذكر نفرموده زيرا انذار همواره با بشارت همراه و مقرون است و ذكر هر يك دليل بر ذكر ديگرى نيز هست بخصوص كه اول آيه مشتمل بر ذكر هر دو است.

جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ مقصود از «بيّنات معجزه هايى است كه بر نبوّت پيامبران دلالت مى كند و مراد از «زبر» صحف «1» و از «كتاب منير»

__________________________________________________

1- صحف كتابهايى را گويند كه تنها محتوى پند و مناجات است و از قوانين و احكام در آن ذكرى نشده است مانند زبور داوود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 217

تورات و انجيل است.

است در تقدير مقدّم بوده است و اين «سود» ظاهرى تفسير و بيان آن سود مقدّر است. چنان كه نابغه (شاعر) گفته است:

و المؤمن العائذات الطّير يمسحها ركبان مكّة بين الغيل «1» و السّند «2»

و اين كار به خاطر تأكيد بيشتر انجام شده است، زيرا براى يك معنا از دو راه، هم از راه تقدير و هم از راه اظهار، دليل آورده شده است.

در عبارت «وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ» ناگزير بايد حذف مضافى در تقدير گرفته شود و بگوييم اصل آن و من الجبال ذو جدد بيض و حمر بوده است و حتّى تأويل آن چنين است كه خداوند فرموده باشد: و من الجبال مختلف ألوانه هم چنان كه فرموده است: ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها.

وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ بعضى از انسانها و جنبنده ها و چارپايان رنگهاى گوناگونى دارند.

__________________________________________________

1- غيل و سند دو محلّ است نزديك معنى يا كعبه. تفسير كشّاف، ج 3، ص 610.

2- قسم به خدايى كه پرندگان پناهنده به حرم را ايمنى داد در حالى كه حاجيان آنها را در غيل و سند مسح مى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 219

«كذلك» همچنين اختلاف جانداران مانند اختلاف ميوه ها و كوه هاست. در اين جا مطلب تمام مى شود و سپس خداوند براى بيان مطلب تازه اى مى فرمايد:

إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ مقصود اين است كه از ميان بندگان خدا تنها دانايان و عالمان هستند كه از خدا مى ترسند نه غير آنها، زيرا اين دانشمندان هستند كه خدا را آن چنان كه بايد مى شناسند و از احاطه علمى او كاملا آگاهند. از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: مقصود از عالم،

كسى است كه رفتار و گفتارش يكى باشد و كسى كه كردارش با گفتارش هماهنگ نباشد عالم نيست. «1»

إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ منظور از تلاوت كنندگان كسانى هستند كه خواندن قرآن را ادامه دهند و اين كار عادت و خوى آنها شده باشد. مطرّف گفته است: اين آيه براى قاريان قرآن است.

يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ فعل «يرجون» خبر «إنّ» است و عبارت «لن تبور» يعنى كساد و فاسد نشود و تباه نگردد. و عبارت «ليوفّيهم» متعلّق به «لن تبور» است، يعنى اين اعمال، تجارتى است كه پيش خدا رواج دارد و با ارزش است و آنها اميد دارند كه خداوند به خاطر رواج اين تجارت پيش او پاداش آنها را عطا فرمايد. منظور از مزد و پاداش همان ثوابى است كه آنها شايسته آن هستند و باز اميد دارند كه خداوند، از فضل و كرمش، زيادتر از آنچه را كه مستحقّ هستند به آنها عطا فرمايد.

ممكن است فعل: يرجون را حال قرار دهيم به اين طريق كه بگوييم: تمام اين اعمال را به جا مى آورند در حالى كه اميد دارند تجارت پرسودى باشد تا خداوند پاداش آنها را عطا كند.

خداوند با اين عبارت كه فرمود: إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ به آنها خبر داد كه نسبت به خود آنها غفور و آمرزنده است و نسبت به اعمالشان شكور و حقگزار است.

__________________________________________________

1- و

عن الصّادق عليه السلام: يعنى بالعلماء من صدّق فعله قوله و من لم يصدّق فعله قوله فليس بعالم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 220

اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ (32) جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِيها حَرِيرٌ (33) وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ (34) الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ (35)

برگزيده ايم به ارث واگذاشتيم و آن بندگان برگزيده عالمان و دانشمندانند، زيرا در حديث آمده است كه: عالمان وارثان پيامبرانند. «1» و از امام باقر و امام صادق عليهما السّلام روايت شده است كه فرمودند: اين آيه مخصوص ماست و مقصود آن ما هستيم. و اين قول صحيح است چرا كه اين خانواده به برگزيده شدن از طرف خدا شايسته تر و سزاوارترند، زيرا تنها آنها هستند كه وارث پيامبران و پيشواى دانشمندان و نگهبانان قرآن و دانا به حقايق آن هستند.

فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ ابن عبّاس و حسن گفته اند: ضمير در «منهم» به «عباد» بر مى گردد و سيد مرتضى قدّس سرّه، هم اين قول را اختيار كرده و گفته است:

خداوند علّت واگذارى وراثت كتاب را به برگزيدگان از مردم چنين فرموده است كه بعضى از بندگان به خود ستم مى كنند و بعضى مقتصد و برخى سابق به خيراتند.

__________________________________________________

1-

العلماء ورثة الأنبياء.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 222

برخى از مفسّران گويند: ضمير به برگزيدگان خدا بر مى گردد و برگزيدگان سه قسمند. از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود ستم كننده به خود، از ما:

كسانى هستند كه حقّ امام را نشناختند. و مقتصد از ما: كسانى هستند كه عارف به حقّ امامند و سابق به خيرات ما: خود امام است. و هر سه گروه آمرزيده اند «1».

ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ كلمه «ذلك» يا اشاره است به برگزيده شدن و به ارث بردن كتاب، يا اشاره است به سبق به خيرات، يعنى اين برگزيده شدن و به ارث بردن كتاب از طرف خدا، يا سبق به خيرات فضل بزرگى است.

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها عبارت «جنّات عدن» بدل است از عبارت

«الفضل الكبير» كه همان سبق به خيرات است، زيرا چون: سبق به خيرات، سبب نيل به ثواب است به جاى مسبّب و خود ثواب قرار داده شده و «جنّات عدن» بدل از آن آمده است.

برخى فعل «يدخلونها» را به صورت مجهول خوانده اند.

يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ حرف «من» در عبارت «مِنْ أَساوِرَ» براى تبعيض است، يعنى با بعضى از دستبندها خود را زينت مى دهند و گويا بعضى از دستبندها از بعض ديگر دستبندها، كه ديگران خود را به آن زينت داده اند، امتياز و برترى دارد إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ ذكر كلمه «شكور» بر بسيارى حسنات آنها دلالت دارد.

الَّذِي أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ واژه «مقامه» به معناى سكونت و اقامت است و عبارت «من فضله» يعنى خداوند از كرم و عطا و فضل خودش به آنها اين مقام را داده است.

لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ واژه «نصب» به معناى رنج و مشقّتى است كه به سبب زوال نعمتى از كسى به او مى رسد و معناى «لغوب» خستگى و

__________________________________________________

1-

الظّالم لنفسه منّا من لا يعرف حقّ الامام و المقتصد منّا العارف بحقّ الامام و السّابق بالخيرات هو الامام و كلّهم مغفور لهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 223

سستى است كه به سبب رنج و زحمت عارض فردى مى شود، بنا بر اين لغوب، نتيجه نصب و مشقّت است.

فَما لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ (37) إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (38) هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلاَّ مَقْتاً وَ لا يَزِيدُ الْكافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلاَّ خَساراً (39) قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلاَّ غُرُوراً (40)

آفريده اند؟ يا در آفرينش آسمانها با خدا شريك بوده اند؟ يا به آنها كتاب و حجّتى داده ايم كه براى شريك بودن خود برهان آورند؟ (نه هيچ يك از اينها نيست) بلكه ستمكاران وعده دروغين به يكديگر مى دهند. (40)

مى فرمايد: قد عمرناكم و جاءكم النذير مقصود از: نذير، يا پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است يا قرآن.

برخى از مفسّران گويند: مقصود از: نذير، پيرى و سالخوردگى است و برخى ديگر گويند: مرگ اهل خانه و خويشاوندان است.

فذوقوا عبارت «فذوقوا» در اصل فذوقوا العذاب بوده است. [و عذاب كه مفعول بوده حذف شده است ].

إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ

اين عبارت به منزله علّت و تعليل براى دانستن غيب است، زيرا در صورتى كه خداوند راز درون هر دل و سينه اى را، كه پنهانى ترين چيز است، بداند به طريق اولى از اسرار و راز جهان آگاه است و مقصود از «ذات الصّدور» رازها و پنهانيهاى آن است. كلمه «ذات» مؤنّث كلمه: ذو، است و ذو به معناى مصاحب و همراه مى باشد، بنا بر اين رازها مصاحب دلها و سينه ها هستند.

خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ كلمه «خلائف» جمع خليفه است و آن كسى است كه جاى ديگرى را مى گيرد يا جانشين او مى شود.

فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ زيان و پاداش كفرش براى اوست.

إِلَّا مَقْتاً واژه «مقت» به معناى شدت دشمنى و نفرت است و به كسى كه با زن پدرش نكاح كند «مقتىّ» گويند، زيرا او در دلها بسيار منفور و مبغوض است.

أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ عبارت «أرونى» بدل است از عبارت «أ رأيتم» زيرا «أَ رَأَيْتُمْ» به معناى: أخبرونى، است و گويا خدا مى فرمايد: از اين شريكان و از آنچه

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 226

آنها را شايسته عبادت مى كند مرا خبر دهيد و به من نشان دهيد كه چه قسمتى از قسمتهاى زمين را خودشان آفريده اند؟ آيا در آفرينش آسمانها و زمين با خدا شريك بوده اند؟ آيا از طرف

خداوند كتابى براى آنها آمده است كه حاكى از شريك بودن آنها باشد و آنها آن را دليل و حجّت خود بدانند.

و ممكن است كه ضمير «آتيناهم» به مشركان برگردد هم چنان كه خداوند فرموده است: أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ «آيا پيش از اين براى آنها كتابى فرستاديم».

(زخرف/ 21) أَمْ أَنْزَلْنا عَلَيْهِمْ سُلْطاناً «آيا دليل و حجّتى براى آنها فرستاديم» (روم/ 35).

بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً وعده نمى دهند بعضى از ستمكاران، كه رؤساى آنها باشند، برخى ديگر را، كه پيروان و تابعين هستند، جز فريب و دروغ، و آن اين است كه مى گويند: اين بتها شفيعان ما پيش خدا هستند.

سنّت خدا تبديلى نخواهى يافت و طريقه حق هرگز تغييرى نمى پذيرد. (43)

آيا آنها در زمين سير نمى كنند تا عاقبت ستمكاران پيش از خود را بنگرند كه چگونه شد؟ در صورتى كه آنها از اينان بسيار قويتر بودند. هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين از حوزه قدرت خدا بيرون نيست، خدا البتّه دانا و تواناست. (44)

هر گاه خداوند مردم را براى كارهايى كه كرده اند مجازات كند جنبنده اى را بر پشت زمين باقى نخواهد گذاشت ولى آنها را تا وقت معيّنى كه اقتضا كند به تأخير مى اندازد، امّا هنگامى كه اجل آنها فرا رسد، هر كس را به مقتضاى عملش پاداش مى دهد و مسلّما خدا نسبت به بندگانش بينا و آگاه است. (45)

مى گردد، يعنى: من بعد امساكه.

وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ مردمان مكه به محكمترين سوگند و با غلاظ و شداد به خدا سوگند ياد كردند كه اگر پيامبر و نذيرى از طرف خدا براى آنها بيايد بى ترديد از هر امّتى از امّتهاى گذشته، مانند يهود و نصارى، بهتر هدايت يابند.

ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً اسناد در اين عبارت مجازى است، زيرا خود او سبب اين است كه دورى از حقّ در نفوس آنها زياد شود.

اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ كلمه «استكبارا» يا بدل است براى «نفورا» يا مفعول له است به اين معنا كه در اصل: إلّا أن نفروا استكبارا و مكرا فى الأرض، بوده است و يا حال است به معناى: مستكبرين و ماكرين، يعنى در حالى كه به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله يا به مؤمنين تكبّر و مكر مى كردند.

ممكن است كه عبارت «و مكر السيئ» عطف بر «نفورا» باشد و اصل آن: و أن مكروا السّيئ بوده است، يعنى مكر زشت كردند، سپس باز هم مكر زشت كردند و دليل بر آن اين است كه خداوند در پى اين عبارت فرموده: وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 229

از كعب الأحبار روايت شده است كه به ابن عبّاس گفت: من در تورات خوانده ام كه هر كس گودالى بكند خودش در آن مى افتد. وى در جواب گفت من هم اين را در قرآن يافته ام و اين آيه را تلاوت كرد. «1»

و در ضرب المثل عربها آمده است كه: هر كس چاهى بكند خودش با صورت در آن مى افتد. «2»

حمزه عبارت «و مكر السّيّئ» را با سكون همزه خوانده است به اين علت

كه تلفّظ حركات با همزه و «ياء» ثقيل است. و شايد كه حمزه با اختلاس خوانده است، [يعنى حركت آخر آن را كاملا آشكار نكرده است.] و گمان شده است كه ساكن است يا در حال وقف خفيف است.

فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ آيا آنها جز عادت و روش خدا را انتظار دارند، سنّت خدا درباره گذشتگانى كه پيامبران را انكار كردند اين بود كه عذاب بر آنها فرستاد و همه را هلاك و نابود كرد. خداوند با اين بيان به آنها هشدار داد كه در آينده، آنها بايد منتظر چنين روش و سنّتى از طرف خدا باشند.

فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا واژه تبديل به معناى قرار دادن چيزى است به جاى چيز ديگر و واژه تحويل قرار دادن چيزى است در غير مكانى كه اول بوده و كلمه تغيير به معناى ديگرگون كردن چيزى است به اين طريق كه حالت و كيفيّت چيزى را بر خلاف آنچه بوده در آورند.

وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ هيچ چيزى نمى تواند از قدرت خدا سبقت و پيشى بگيرد و خود را از نفوذ آن خارج كند.

وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ عبارت «بِما كَسَبُوا»

__________________________________________________

1-

قرأت فى التوراة أنه من حفر مغواة وقع فيها قال إنّى وجدت ذلك فى كتاب اللَّه و قرأ الآية.

2-

من حفر جبّا وقع فيه منكبّا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 230

يعنى شرك ورزيدن آنها، تكذيب و انكار پيامبران كه انجام دادند. ضمير در عبارت «عَلى ظَهْرِها» به كلمه «ارض» برمى گردد، هر چند به سبب عدم اشتباه و دلالت فحواى كلام بر آن، در جمله

ذكر نشده است و معنا اين است كه هيچ جنبنده اى در روى زمين باقى نمى ماند. مقصود از واژه «دابّة» جاندارى است كه روى زمين حركت مى كند كه منظور بنى آدم است. و برخى گويند: نه بنى آدم باقى مى ماند و نه غير بنى آدم از ساير جنبنده ها كه به نحسى و شامت كفر و گناهان بنى آدم گرفتار و نابود مى شوند.

إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى تا روز قيامت.

كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً اين عبارت تهديدى است براى كيفر و جزاى بدكاران.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 231

را بر او موكّل كند تا او را از هر شيطان پليد و از هر آفتى حفظ كنند و اگر در حال خواب بميرد خدا او را در بهشت داخل كند تا آخر خبر ... «1»

نمى آورند. (10)

خدا بترسانى» (قصص/ 46) وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 234

«و ما پيش از تو براى آنها رسول و نذيرى نفرستاديم» (سبأ/ 44) بنا بر اين عبارت «ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ» به عنوان اين كه صفت «قوما» مى باشد، در محل نصب است.

برخى از مفسّرين عبارت «ما أُنْذِرَ» را براى اثبات إنذار تفسير كرده اند به اين طريق كه حرف «ما» يا مصدريه است كه در تقدير چنين ايت لتنذر قوما إنذار آبائهم تا قومى را همانند انذار پدرانشان، انذار كنى. و يا موصوله است و نصب آن براى اين است كه مفعول دوّم مى باشد و معنا اين است كه تو آن قومى را كه پدرانشان به عذاب خدا انذار شده اند، بيم دهى. همانند اين كه مى فرمايد:نَّا أَنْذَرْناكُمْ عَذاباً قَرِيباً

«ما شما را از عذاب نزديكى بيم مى دهيم». (نبأ/ 40) فَهُمْ غافِلُونَ اين عبارت بنا بر تفسير اول، كه «ما» حرف نفى باشد، متعلّق به فعل نفى است و در تقدير چنين است: لم ينذروا فهم غافلون، به اين معنا كه سبب غفلت آنها انذار نشدنشان است و بنا بر تفسير دوم به عبارت إنك لمن المرسلين لتنذر متعلق است چنان كه گويى: چون فلانى غافل است تو را پيش او مى فرستم تا او را بترسانى.

لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى أَكْثَرِهِمْ مقصود از كلمه: «قول» در اين آيه، سخن خداوند است كه فرموده: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ «قطعا جهنم را از كافران جنّ و انس پر خواهم كرد» (هود/ 119) يعنى اين فرموده خداوند درباره كافران ثابت و لازم شده، زيرا آنها كسانى هستند كه از رفتارشان معلوم است كه در حال

كفر خواهند مرد.

سپس خداوند تصميم آنها را بر بقاى در كفر و اين كه اساسا به حقّ توجّهى نمى كنند و بر آن گردن نمى نهند به اين حالت تشبيه كرده است كه آنها مغلولند به طورى كه به حقّ التفات نمى كنند سر خود را بلند كرده و چشم خود را بسته اند و از اين جهت كه تفكّر و بينايى ندارند آنها را مانند كسانى كه ميان دو سدّ هستند قرار

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 235

داديم كه نه جلو خود را مى بينند و نه پشت سر خود را.

فَهِيَ إِلَى الْأَذْقانِ غلها تا چانه آنها رسيده به طورى كه جايى خالى نمانده است تا بتوانند سر خود را پايين آورند و پيوسته «مقمح» هستند. و مقمح كسى است كه سرش را بالا مى كند و چشم را بر هم مى نهد و نمى تواند اطراف خود را ببيند و هر گاه شترى سرش را بالا گيرد، چشم بر هم نهد و آب نياشامد گويند: قمح البعير چنان كه گويى: اقمحتها انا من سرش را بالا كردم و بعير قامح و إبل قماح: شترى كه سرش را بالا گرفته، چشم بر هم گذاشته و آب نمى آشامد. شاعرى در وصف سفينه اى گفته است:

و نحن على جوانبها قعود نغضّ الطّرف كالابل القماح «1»

از ابن عبّاس روايت شده كه: مقصود اين آيه برخى از قريش هستند همان كسانى كه تصميم بر قتل پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله گرفتند ولى نتوانستند بر او دست يابند و پيامبر به سوى آنها بيرون آمد و مشتى خاك بر سر آنها پاشيد و در نتيجه آنها او را نمى ديدند، بنا بر اين معناى كلمه «سدّين» اين است كه

آنها را نابينا كرديم. و معناى «فَأَغْشَيْناهُمْ» اين است كه بر چشمهاى آنان پرده اى كشيديم و آن را ميان آنها و ميان پيغمبر مانع قرار داديم.

كردند، براى تقويت آن دو، رسول سوّمى را فرستاديم، آنها همگى گفتند ما فرستادگان خدا به سوى شما هستيم (14)

اهل قريه گفتند: شما جز بشرى همانند ما نيستيد و خداى رحمان چيزى نازل نكرده است و شما جز دروغگويان چيز ديگرى نيستيد (15)

رسولان گفتند: خدا آگاه است كه ما به يقين

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 237

فرستادگان او به سوى شما هستيم (16)

و وظيفه ما چيزى جز ابلاغ آشكار نيست (17)

آنها گفتند: ما شما را به فال بد گرفتيم (وجود شما شوم است) و اگر از اين سخنان دست برنداريد بى ترديد سنگسارتان خواهيم كرد و كيفر دردناكى از ما به شما خواهد رسيد (18)

رسولان گفتند: اگر درست بينديشيد شومى شما از خودتان است و چنين نيست كه مى پنداريد بلكه شما گروهى اسر افكاريد (19)

مردى (با ايمان) از دورترين نقطه شهر با شتاب فرا رسيد و گفت: اى قوم من، از فرستادگان خدا پيروى كنيد. (20)

از كسانى پيروى كنيد كه از شما پاداشى نمى خواهند و خود هدايت يافته اند. (21)

از پيش فرستاده اند، چه خوب و چه بد و آن آثارى را كه پس از خود باقى گذاشتند مى نويسيم و مقصود آثارى است كه سنّتى شده و مردم از آن تقليد مى كنند و آن را به كار مى گيرند چه سنّت حسنه و نيكو و چه سنّت سيّئه و زشت باشد. از جمله آثار حسنه و خوب: دانشى است كه به كسى ياد داده باشد يا كتابى است كه در دين تصنيف كرده است يا صدقات جاريه است يا موقوفه اى است كه وقف كرده باشد يا مسجدى است كه براى رضاى خدا ساخته است و مانند اينها.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 238

از آثار سيّئه و بد، مقرّر كردن وظيفه و تكليفى است كه باعث ضرر بر مسلمانان باشد يا ايجاد چيزهايى از لهو و لعب و آواز و آهنگهايى كه مانع از ياد خدا باشند و مانند اينها، و نظير اين مورد است قول خداى متعال كه مى فرمايد: يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ يَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ

(روز قيامت انسان از كارهايى كه قبلا انجام داده و از آثارى كه از خود به جاى گذاشته است، با خبر مى شود.

برخى گويند: مقصود از «آثار»، اثر گامهايى است كه به سوى مسجد برداشته مى شود. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: آن كه راهش از همه دورتر است، اجر و مزدش در نماز از همه بيشتر است «1».

فِي إِمامٍ مُبِينٍ مقصود از «إِمامٍ مُبِينٍ» لوح محفوظ است. «2» و برخى گويند كه مقصود صحيفه هاى اعمال است و چون اثر آن مندرس و كهنه نمى شود «مبين» ناميده شده است.

وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا أَصْحابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ «وَ اضْرِبْ لَهُمْ» مثال بزن

براى آنها، چنان كه عربها گويند: عندى من هذا الضّرب كذا كه معناى آن من هذا المثال است و مقصود آيه شريفه اين است كه مثالى مانند مثال: اصحاب قريه، براى آنها بزن. كلمه «مثل» دوم عطف بيان براى: مثل اوّلى (و اضرب) است. و كلمه «اذ» بدل از: اصحاب القريه، است و مقصود از: قريه، انطاكيه است. و مراد از «مرسلون» رسولان و فرستاده هاى حضرت عيسى عليه السلام به آن قريه است. از آنجا كه ساكنان آن قريه بت پرست بودند حضرت عيسى عليه السلام رسولانى فرستاد تا آنها را به خدا پرستى و راه حقّ دعوت كنند. و چون در حقيقت حضرت عيسى عليه السلام رسولان را به امر خداوند فرستاده بود، خداى سبحان ارسال آنها را به خودش نسبت داده است.

__________________________________________________

1-

إنّ اعظم النّاس اجرا فى الصّلاة ابعدهم مشيا فابعدهم.

2- اكثر مفسّران شيعه مقصود از امام مبين، را حضرت على عليه السلام دانسته اند. ر ك: به تفسير مجمع البيان ترجمه حاج شيخ محمد رازى، ج 2، ص 378 م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 239

فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ و ما رسالت آن دو رسول را با فرستادن رسول سومى تقويت و استوار كرديم چنان كه گويند: المطر يعزّز الأرض. يعنى باران شكافهاى زمين را به هم چسباند و آن را سخت و محكم كرد.

فعل «عزّزنا» به تخفيف نيز خوانده شده كه از مادّه عزّ يعزّ به معناى غلبه كردن است، يعنى ما با فرستادن رسول سومى آن دو را پيروز كرديم.

مفعول به، بعد از «عزّز» ذكر نشده است، زيرا غرض ذكر معزّز به (رسول سوّمى) است كه نامش: شمعون الصّفا، و سردسته حواريّين بوده است.

إِنَّا إِلَيْكُمْ

مُرْسَلُونَ علت اين كه رسولان در مرحله اول گفتند: إِنَّا إِلَيْكُمْ مُرْسَلُونَ و در مرحله دوم گفتند: إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ، اين است كه در ابتدا به عنوان خبر و اطّلاع است و در حالت دوم، جواب از انكار است.

قالُوا رَبُّنا يَعْلَمُ اين عبارت، در تأكيد به جاى قسم است مثل اين كه مى گويند:

شهد اللَّه يا علم اللَّه و سبب اين كه اين جواب با تأكيد از آنها صحيح و نيكو است اين است كه آنها رسالت خود را با اين گفته وَ ما عَلَيْنا إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِينُ ثابت كردند، زيرا معناى آن اين است كه رسالت ما با نشانه ها و معجزه هايى كه گواه بر صحّت آن است آشكار و مسلّم شده و الّا اگر يك مدّعى بدون دليل و گواهى بگويد به خدا قسم در آنچه ادّعا مى كنم صادق و راستگويم زشت و قبيح است.

قالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنا بِكُمْ اهل قريه گفتند: ما شما را شوم مى دانيم و به شما فال بد مى زنيم و اين به سبب آن بود كه اهل قريه از دين و رسالت آنها كراهت و نفرت داشتند.

لَئِنْ لَمْ تَنْتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ اگر از رسالت و ادّعاى خود دست بر نداريد به يقين شما را سنگسار مى كنيم يا دشنام و ناسزا مى گوييم.

قالُوا طائِرُكُمْ مَعَكُمْ آن رسولان گفتند: شومى و بدبختى شما با خود شماست و سبب آن پايدارى بر كفر و شرك است و گرنه دعوت به ايمان و توحيد در نهايت

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 240

ميمنت و بركت است.

أَ إِنْ ذُكِّرْتُمْ اين عبارت در تقدير: أ تطيّرون إن ذكّرتم، بوده است و برخى: أ إن ذكّرتم، به فتح همزه خوانده اند كه در

تقدير چنين است: أ تطيّرتم لأن ذكّرتم.

بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ بلكه شما مردمانى هستيد كه در گمراهى و انحراف از حق زياده روى مى كنيد و به گمراهى خود ادامه مى دهيد، زيرا كسى را كه مبارك و خوب است، به فال بد مى گيريد و او را شوم مى دانيد.

وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعى آن مرد حبيب بن اسرائيل نجّار بود و منزلش در دورترين دروازه از دروازه هاى شهر بوده و هنگامى كه به او خبر رسيد كه مردمان شهر مى خواهند رسولان را به قتل برسانند، در حالى كه سخت مى دويد، به آن جا آمد.

از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده است كه پيشگامان امّتها در ايمان، كه حتّى يك چشم بهم زدن [يك آن ] نسبت به خداوند كفر نورزيدند، سه نفرند: علىّ بن ابى طالب عليه السلام و صاحب يس (حبيب نجّار) و مؤمن آل فرعون (حزقيل) و اينها صدّيقان هستند و على عليه السلام برترين آنهاست. «1»

مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ اين عبارت سخن بسيار جامع و مؤثّرى است در تشويق مردمان شهر و مقصود اين است كه شما از طرف اين رسولان هيچ زيان دنيايى نمى بينيد.

بلكه در اصلاح و درست كردن دينتان از آنان بهره مند مى شويد، بنا بر اين در دنيا و آخرت به فوز عظيم و رستگارى بزرگى دست مى يابيد.

__________________________________________________

1-

سبّاق الأمم ثلاثة لم يكفروا باللّه طرفة عين: علىّ بن ابى طالب عليه الصّلاة و السّلام و صاحب يس و مؤمن آل فرعون فهم الصدّيقون و علىّ عليه السّلام افضلهم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 241

دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُونِ (23) إِنِّي إِذاً لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ (24) إِنِّي آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ (25) قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قالَ يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ (26)

بِما غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ (27)

خداوند ترجيح دهيد كه اگر خداوند ضررى را براى شما بخواهد و اينها بخواهند از شما شفاعت كنند. شفاعت اين اشياء سودى براى شما ندارد و قادر به رهايى شما نيستند. و شما با اين اختيار [عبادت غير خدا] در گمراهى بسيار آشكارى كه بر هيچ خردمندى پنهان نيست، واقع شده ايد.

سپس آن گروه چون اين سخنان را از او شنيدند او را لگدكوب كردند تا درگذشت، خداوند او را وارد بهشت كرد و در آن جا زنده است و روزى مى خورد.

راجع به همين مورد خداوند مى فرمايد: قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ برخى گويند: او را كشتند و خداوند سبحان او را زنده كرد و داخل بهشت فرمود، وى هنگامى كه وارد بهشت شد گفت يا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ اى كاش قوم من غفران و رحمت خدا را نسبت به من مى دانستند.

او آرزو كرد كه اى كاش قومش اين غفران و ثواب بزرگى را كه خداوند به او عطا فرموده است مى دانستند تا براى به دست آوردن چنين نعمتى تشويق و ترغيب شوند و به خاطر نيل به آن، ايمان بياورند.

و در حديث مرفوع «1» آمده است كه وى هم در حال زندگى و هم پس از مرگ قومش را نصيحت كرد.

بِما غَفَرَ لِي رَبِّي حرف «ما» در عبارت «بِما غَفَرَ لِي» مصدريّه يا موصوله است كه

__________________________________________________

1- حديث مرفوع آن است كه بى ذكر راويهاى حديث به معصوم نسبت داده شود. چنان كه گويند: امام صادق عليه السلام فرموده است ... به كتابهاى «علم الحديث» مراجعه شود م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 243

در تقدير چنين است: بمغفرة ربّى لى، به آمرزيدن پروردگارم مرا، يا: بالّذى غفر ربّى لى من

الذّنوب به آن چيزى كه به سبب آن خداى من گناهان مرا آمرزيد و رواست كه استفهاميّه باشد، يعنى: بأىّ شى ء غفر لى؟ مقصود وضعيتى است كه با آنها داشت از شكيبايى و پايدارى در اعزاز دين خدا تا اين كه كشته شد. اما در اين صورت: بم غفر لى، بدون «الف» بهتر است هر چند اثبات آن نيز جايز است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 245

جزء بيست و سوم از سوره يس آيه 28 تا سوره زمر آيه 32

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 247

فاعل فعل است و مانند اين مورد است، شعر ذو الرّمه كه مى گويد: و ما بقيت إلّا الضّلوع الجراشع. «1»

[شاهد در فعل بقيت است كه بايد مذكّر باشد، ليكن به مناسبت: ضلوع، مؤنّث گفته شده است ]. و به نصب خواندن «صيحة» بنا بر اين است كه تقدير آن: إن كانت الأخذة او العقوبة إلّا صيحة، بوده است.

يا حَسْرَةً عَلَى الْعِبادِ كلمه «حسرة» [به جاى شخصى فرض شده و] منادا واقع شده است، گويا به حسرت گفته شده است: بيا كه اين زمان وقتى است كه شايسته است تو حاضر شوى و آن زمانى است كه مشركان پيامبران را استهزا مى كردند و مقصود اين است كه كافران در موقعيتى بودند كه شايسته است تمام افسوس خورندگان به حال آنها افسوس خورند، يا معنا اين است كه فرشتگان و مؤمنان، بر حال آنها، تأسّف و تحسّر مى خورند. ممكن است به منظور بزرگداشتن جنايتى را كه كافران بر خود روا داشتند و شدّت انكار خداوند اين عمل را و تعجّب

__________________________________________________

1- از گوشت شتر جز استخوانهاى سينه و پهلويش، چيزى باقى نمانده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 249

خداوند از آن، حسرت و تأسّف، از راه استعاره، از طرف خداى متعال باشد.

ابىّ بن كعب و ابن عبّاس و امام سجاد عليه السلام يا حسرة العباد خوانده اند كه حسرة به عباد، اضافه شده است و چون حسرت متوجه به عباد است اختصاص به آنها دارد.

[بنا بر اين اضافه، اضافه اختصاصى است ].

حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ (33) وَ جَعَلْنا فِيها جَنَّاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ وَ فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ (34) لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ (35)

سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ (36) وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ (37) وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (38) وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ (39) لا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ (40)

ماه منزلگاههايى قرار داديم و سرانجام به صورت شاخه كهنه خرما باز مى گردد. (39)

نه خورشيد را اين امكان است كه به ماه برسد و نه شب بر روز پيشى مى گيرد و هر كدام در مدار معيّنى شناورند. (40)

كلّ إلّا مجموعون محضرون لدينا.

تنوين در كلمه «كلّ» به جاى مضاف اليه است و در اصل كلّهم بوده است و كلمه جميع از فعيل به معناى مفعول است چنان كه گويند: حىّ جميع و جاءوا جميعا.

مجموع قبيله، همگى آمدند.

وَ آيَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْناها كلمه «الْمَيْتَةُ» را با تخفيف خواندن شايعتر و سليستر است. جمله «أَحْيَيْناها» مستأنفه است و بيان مى كند كه زنده كردن زمين مرده براى بندگان نشانه و دليل بر قدرت و توانايى خداوند بر زنده كردن مردگان است، همچنين است كلمه «نسلخ» در عبارت «لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ» در آيه هاى بعد.

و رواست كه هر دو «احيينا» و «نسلخ» براى كلمه هاى «ارض» و «ليل» صفت باشند، زيرا خداوند از آنها جنس زمين و جنس شب را اراده فرموده است نه عين زمين و شب را تا معرفه باشند بنا بر اين با آنها مانند اسم نكره رفتار شده و جمله صفت آنها آمده است و مانند اين مورد است قول شاعر: و لقد امرّ على اللّئيم يسبّنى. «1» مقصود اين است كه آن زمين مرده را با روياندن گياه زنده كرديم.

وَ أَخْرَجْنا مِنْها حَبًّا و از زمين دانه هايى مانند: گندم، جو، برنج و غيره ... بيرون آورديم كه قوت و غذاى مردم است.

فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ كلمه «منه» كه ظرف است، مقدّم شده تا دلالت كند كه زندگى بيشتر به اين دانه ها وابسته است و سلامتى انسان به خوردن از اين دانه ها پايدار است و هر گاه كم باشند قحطى و كم بودى ارزاق پيش مى آيد.

__________________________________________________

1- بر شخص پستى مى گذشتم كه مرا ناسزا مى گفت شاهد در: الف و لام اللّئيم، است كه جنس مى باشد و مانند

نكره فرض شده و جمله صفت آن آمده است- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 252

مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنابٍ ذكر بخصوص خرما و انگور، به سبب سود سرشار و گونه هاى فراوانى است كه اين دو دارند.

وَ فَجَّرْنا فِيها مِنَ الْعُيُونِ و آن زمين يا آن باغها را براى جريان چشمه آب شكافتيم.

لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ تا از ميوه هايى كه خداوند آفريده است بخورند.

وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ و كارهايى كه دستهايشان انجام داده است، از كاشتن درخت و آب دادن و گرده افشانى درختان خرما و ديگر كارهايى كه انجام مى شود تا ميوه به حدّ كمال و زمان خوردن آن برسد.

كلمه «ثمره» با دو فتحه ثمره و با دو ضمّه ثمره و با ضمّه و سكون ثمره خوانده شده است و اصل آن ثمرنا بوده است. چنان كه فرمود «جعلنا و فجرنا» سخن را به طريقه التفات از متكلّم به غيبت نقل كرد.

ممكن است كه ضمير «ثمره» به «نخل» برگردد و كلمه «اعناب» به اين سبب كه در خوردن و استفاده از آن مانند نخل است، مرجع ضمير قرار نگرفته است.

و رواست كه مقصود از ضمير، ميوه هاى مذكور، يعنى دانه ها باشد در اين صورت ضمير به جاى «ذلك» است چنان كه رؤبه گفته است:

فيها خطوط من سواد و بلق كأنّه فى الجلد توليع البهق «1»

آن گاه از او سؤال شد كه مرجع ضمير چيست؟ گفت: منظور من از ضمير ذلك بوده است [شاهد در اين است كه ضمير به جاى اسم اشاره آمده است ].

و رواست كه حرف «ما» در عبارت: ما عملته، نافيه باشد، يعنى با دست خود اين ميوه ها را به وجود نياورده اند و توانايى آن را

ندارند. بنا بر صورت اول [كه «ما»

__________________________________________________

1- در آن خطهايى از سياهى و سفيدى است گويا در پوست آن حيوان خطهاى درازى از طبيعت سفيدى و سياهى كشيده شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 253

موصول باشد] و ما عملت ايديهم، بدون ضمير هاء، نيز خوانده شده است.

سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مقصود از «أزواج» اشكال و اقسام و اجناس از هر چيز است.

وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ از زوجهايى كه خداوند متعال انسان را بر آن مطّلع نساخته است و هنوز بشر به هيچ طريق از راههاى علمى از آنها با خبر نشده است و بعيد نيست كه خداوند در دل زمين و قعر درياها حيوانها و جمادهايى را آفريده باشد و براى انسان از طريق علم راهى براى شناخت آنها قرار نداده باشد.

وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ واژه: سلخ، به معناى بيرون كشيدن و كندن پوست حيوان است چنان كه گويند: سلخ الشّاة، يعنى پوست گوسفند را كند. و در اين جا، براى بر طرف شدن روشنايى روز و پيدا شدن شب و تاريكى آن، به طريق استعاره به كار رفته است.

فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ در تاريكى شب داخل شدند به طورى كه هيچ روشنايى براى آنها نبود.

وَ الشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَها در تفسير عبارت «لِمُسْتَقَرٍّ لَها» چند قول است:

1- يعنى خورشيد تا حدّى كه برايش مقدّر و معين شده و در فلكش تا آخر سال بدان حدّ منتهى مى شود، حركت مى كند و قرارگاه خورشيد به قرارگاه مسافر، هنگام مسافرت، تشبيه شده است.

2- براى خورشيد در مشرق و مغرب حدّى است كه در حركت به انتهاى آن مى رسد و همين قرارگاه آن است، زيرا

خورشيد از اين حدّ تجاوز نمى كند.

3- براى خورشيد در مسير هر روزه اش كه به نظر ما مى آيد حدّى است كه همان مغرب است.

ابن مسعود «لا مستقرّ لها» خوانده و قرائت اهل بيت عليهم السّلام هم همين است و معناى آن اين است كه خورشيد هميشه حركت مى كند و هيچ گاه ساكن نمى شود. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 254

ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ اين حركتى كه بنا بر تقدير معيّن و حسابى دقيق است، به طورى كه دركها از فهم آن عاجز و ناتوان شده است، تقدير و تدبير خداوندى است كه قدرتش بر همه چيز غالب و علمش بر همه چيز محيط است.

وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ كلمه «قمر» بنا بر اين كه مبتداء، يا عطف بر «ليل» باشد به رفع نيز خوانده شده است، يعنى: و من آياته القمر كه در اين صورت عطف بر «ليل» شده است و نصب آن به وسيله فعل مقدّرى است كه فعل «قدّرناه» آن را تفسير و بيان مى كند و معنا اين است كه ما منزلهايى را در مسير ماه معيّن و مقدّر كرديم و آنها بيست و هشت منزل است كه هر شب، ماه در منزلى وارد مى شود، بى آن كه از آن تقدير معيّن خطا يا كوتاهى شود.

حَتَّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ مقصود از «عرجون» چوب خوشه خرمايى است كه كهنه، خشك و خميده به شكل كمان باشد و برخى گويند كه آن چوب در مدت شش ماه چنين مى شود.

زجاج گفته است «عرجون» فعلون از ماده انعراج است كه به معناى كج شدن و انعطاف است و منظور از: قديم، باريكى، خميدگى و زردى است، بنا بر اين ماه در

اين سه صورت به آن چوب تشبيه شده است.

لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ خورشيد در سرعت سير خود هرگز به ماه برخورد نمى كند، زيرا خورشيد منزلهايش را در مدت يك سال طىّ مى كند و ماه در مدّت يك ماه، به علاوه خداى سبحان، ميان فلك و مدار اين دو را طورى دور كرده است كه ممكن نيست يكى از آنها به ديگرى برخورد كند.

وَ لَا اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ شب نمى تواند از روز پيشى گيرد.

وَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ تنوين «كلّ» عوض از مضاف اليه است و اصل آن: كلّهم، بوده است كه مقصود خورشيد و ماه و ستارگانند كه هر يك در فلك و مدار خود شناورند. و براى اين كه كارهاى خردمندان كه اطاعت و فرمانبرى از خداوند است،

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 255

به ستارگان نسبت داده شده، كلمه يسبحون، با واو و نون، كه جمع عاقلان است، گفته شده است.

ابن عبّاس گفته است: معناى آن اين است كه هر يك از خورشيد و ماه در مدار خود دور مى زنند همان طور كه دوك در چرخ خود دور مى زند.

اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (47) وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (48) ما يَنْظُرُونَ إِلاَّ صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ (49) فَلا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لا إِلى أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ (50)

حديث است كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله از كشتن ذرّيّه ها، يعنى زنها، نهى فرمود و چون زنان ناتوان تر از مردان هستند و مانند مردان نيرو و توانايى مسافرت را ندارند، مخصوص به حمل شدند.

وَ خَلَقْنا لَهُمْ مِنْ مِثْلِهِ ما يَرْكَبُونَ ما براى آنها مانند كشتى مركبهايى آفريديم، مانند شتر كه كشتى بيابان است. بعضى از مفسّران گويند: مقصود از «فلك المشحون» كشتى نوح است و مراد از «مثله» يعنى مثل اين كشتى است كشتيهاى ديگر و زورقهايى كه سوار مى شوند.

فَلا صَرِيخَ لَهُمْ فرياد رس و يارى كننده براى آنها نيست. گويند: «أتاهم الصّريخ» فرياد رسى براى آنها آمد.

إِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ مگر رحمت و لطف ما كه شامل حال آنها شود و نجات يابند و پس از آن كه از خطر غرق شدن نجات يافتند، تا زمانى كه ناگزير اجل

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 257

آنها سرآيد و مرگ قطعى آنها برسد، از زندگى بهره مند شوند.

وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا در اين آيه جواب اذا حذف شده است و عبارت إِلَّا كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ بر آن دلالت دارد. گويا خداوند مى فرمايد: هر گاه به آنها گفته شود كه پرهيزگار شويد روى مى گردانند و اعراض مى كنند. سپس مى فرمايد: عادت آنها اين است كه از هر آيت و موعظه اى رو بگردانند.

ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:

معنا اين است: از گناهانى كه در پيش داريد و از عقوبت گناهان گذشته بترسيد.

إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ اين عبارت يا گفته خداى سبحان است و يا حكايت گفتار مومنان به كافران است و يا

از جمله جوابهاى كافران به مؤمنان است.

وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ فعل «يخصّمون» در اصل (يختصمون) بوده است، حرف «تاء» به «صاد» بدل و در «صاد» ادغام شده است و حرف «خاء» هم به فتح خوانده شده است و هم به كسر. و حرف «صاد» در كسره تابع حرف «خاء» است، بدين ترتيب «يخصّمون» خوانده شده است. اين فعل از ماده خصم يخصم است، يعنى در كارهايشان مخاصمه و مجادله مى كنند و در بازارهايشان به خريد و فروش مشغولند، مقصود اين است كه قيامت ناگهان آنها را فرا مى گيرد به طورى كه نه مى توانند وصيّت و سفارشى كنند و نه مى توانند از بازار به خانه هاى خود برگردند.

كنيد كه راه مستقيم اين است. (61)

مورد است اين مثال: صدقى سنّ بكره، سنّ شترش را به من راست گفت. معناى آيه چنين است: اين جريان همان چيزى است كه خداوند در كتابهايش كه به زبان پيامبران راستگويش فرو فرستاد، وعده آن را داده بود و اين يك برانگيختن شخص خوابى از خوابگاهش نيست [تا اين كه بپرسيد چه كسى ما را بيدار كرد] بلكه اين برانگيختن حشر اكبر و روز قيامت است كه قبلا به شما خبر داده شده بود.

إِنْ كانَتْ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً زمان اين بعث و حشر نيست مگر به اندازه زمان يك

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 260

صيحه و فرياد كه ناگاه همگى خلق اوّلين و آخرين در عرصه قيامت و در جاى حساب نزد ما جمع و حاضر مى شوند.

فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً ... إِنَّ أَصْحابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِي شُغُلٍ فاكِهُونَ اين دو آيه آنچه را كه روز قيامت به اهل محشر گفته مى شود حكايت مى كند و چنين حكايتى ترسيم و تجسّم كننده چيزهايى است كه وعده داده شده است و باعث نفوذ و تمكّن آنها در نفسها مى شود و بر انجام كارهايى كه نتيجه و ثمره اش اين نعمتها است، ترغيب و تشويق مى كند.

كلمه «شغل» به سكون غين «شغل» نيز خوانده شده است. [و اين كه به صورت نكره گفته شده براى اهميّت آن اشتغال است ] يعنى چه مشغوليّتى كه به وصف نمى آيد و آن نعمتهايى است كه شامل بهشتيان شده است و آنها را از فكر اهل جهنّم باز مى دارد، بنا بر اين به ياد آنها نيستند هر چند از نزديكانشان باشد. برخى گويند:

بهشتيان به لذّت بردن و مواقعه با باكره ها و حوران بهشتى مشغولند و

به آوازهاى مرغان گوش مى دهند.

عبارت «فاكهون» كه «فكهون» نيز خوانده شده است به يك معنا هستند، يعنى اهل بهشت متنعّمند و لذّت مى برند و به اين معناست كلمه: فاكهه، زيرا به چيزهايى گفته مى شود كه باعث لذّت و سرور مى شود.

بعضى گويند: مقصود اين است كه اهل بهشت شاد و خوشحالند و از نعمتهايى كه در آن هستند تعجّب مى كنند اين كلمه: فاكهه، از مادّه «فكاهة» است كه به معناى مزاح و سخنان خوش و دلنشين است.

هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِي ظِلالٍ عَلَى الْأَرائِكِ مُتَّكِؤُنَ ضمير «هم» ممكن است مبتدا و يا تأكيد براى ضمير در «شغل» و «فاكهون» باشد، بنا بر اين كه همسرانشان هم با آنها، در برخوردارى از نعمتها و شاديها و تكيه زدن بر تخت زير سايه ها، شريك باشند.

كلمه «ظلال» به صورت ظلل كه جمع: ظلّه، است نيز خوانده شده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 261

واژه «اريكه» به تختهايى گفته مى شود كه در حجله گاه است و برخى گويند هر چيزى كه بر آن تكيه داده مى شود اريكه است.

وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ عبارت «ما يَدَّعُونَ» يعنى هر چه را تمنّا كنند و بطلبند چنان كه عرب گويد: ادّع علىّ ما شئت: آنچه مى خواهى از من بخواه يعنى از من آرزوهايت را طلب كن. برخى گويند: يدّعون يفتعلون از مصدر دعاء است، يعنى براى خودشان مى خواهند. چنان كه هر گاه فردى براى خودش چيزى را بريان كند گويند:

اشتوى.

سَلامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ كلمه «سلام» بدل از عبارت «ما يَدَّعُونَ» است گويا خداوند به آنها سلام مى كند و به آنها مى گويند كه اين سلام سخن پروردگار مهربان است و مقصود اين است كه خداى سبحان

يا به واسطه فرشتگان يا بى واسطه، براى مبالغه در بزرگداشتشان، به آنها سلام مى كند و اين سلام از سوى خداوند آرزو و خواست آنهاست كه از آنها دريغ نمى شود.

برخى گويند: «ما يَدَّعُونَ» مبتداء و «سلام» خبر آن است و در تقدير چنين است:

و لهم ما يدّعون سلام خالص لا شوب فيه: و براى آنهاست آنچه را آرزو دارند كه سلام خالص بدون آميخته و آلوده به چيزى است، بنا بر اين «قولا» براى عبارت وَ لَهُمْ ما يَدَّعُونَ سَلامٌ مفعول مطلق تأكيدى است، يعنى آن سلام را تنها از طرف خدا به شمار آريد نه از سوى فرشتگان يا ديگرى.

وَ امْتازُوا الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ عبارت «وَ امْتازُوا» يعنى از مؤمنان جدا شويد و به يك سو باشيد و اين هنگامى است كه مؤمنان محشور مى شوند و به سوى بهشت مى روند. گويند: مزته فامتاز و انماز: او را جدا كرد پس او جدا و منفرد شد.

قتاده گفته است: از هر خير و نيكى بر كنار مى شوند. ضحّاك گفته است: براى هر كافرى خانه اى در آتش است كه داخل آن مى رود و در آن بسته مى شود به طورى كه نه مى بيند و نه ديده مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 262

أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ ... اين آيه اشاره است به آن عهد و سفارشى كه خداوند به انسان فرمود، تا از شيطان نافرمانى و از خدا اطاعت كند.

هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ اين راهى است كه در نهايت استقامت و راستى است و شايسته است كه در جاى خودش از آن به شايستگى و كمال توصيف شود.

(62) هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (63) اصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ (64) الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (65) وَ لَوْ نَشاءُ لَطَمَسْنا عَلى أَعْيُنِهِمْ فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّى يُبْصِرُونَ (66)

وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلى مَكانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطاعُوا مُضِيًّا وَ لا يَرْجِعُونَ (67) وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ أَ فَلا يَعْقِلُونَ (68) وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ (69) لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ (70)

و هيزم آن باشيد.

فَاسْتَبَقُوا الصِّراطَ فَأَنَّى يُبْصِرُونَ «صراط» در اصل: إلى الصّراط بوده، حرف جرّ حذف شده و فعل متّصل آمده است، يا اين كه عبارت «استبقوا» به معناى سرعت و شتاب است، يا نصب صراط بنا بر ظرفيّت است و معنا اين است كه اگر ما بخواهيم چشمان آنها را محو مى كنيم، بنا بر اين اگر از راهى كه عادت داشتند هميشه به سوى مقصود يا منزلشان بروند بخواهند با سرعت پيشى گيرند، چنان كه قبلا از آن راه براى كوشش در كارهايشان سرعت مى گرفتند، قدرت و توانايى آن را ندارند و چگونه جهت راه را مى بينند و مى دانند در صورتى كه ما آنها را نابينا كرديم؟

وَ لَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلى مَكانَتِهِمْ كلمه «مكانة» و «مكان» مانند «مقامة» و «مقام» يكى است اين لفظ به صورت مكانتهم و مكاناتهم كه مفرد و جمع باشد نيز خوانده

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 264

شده است و مقصود اين است كه ما آنها را چنان مسخ مى كنيم كه در جاى خود منجمد شوند و به صورت سنگ درآيند كه نتوانند از جاى خود پيش روند يا باز گردند.

برخى از مفسّران گويند: ما آنها را به صورت ميمون و بوزينه مسخ مى كنيم. پس آنها نمى توانند از عذاب الهى بگذرند و نه پس از مسخ مى توانند به خلقت اوليه باز گردند.

وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ ما هر كس را عمر دراز داديم خلقت او را تغيير مى دهيم و به عكس آنچه تا كنون بود مى آفرينيم، به اين طريق كه قبلا او را طورى آفريديم كه نيرو و خرد و دانش او رو به كمال برود و به رشد نهايى برسد

و آن گاه كه به انتها رسيد خلقت او را طورى قرار مى دهيم كه تمام قواى او رو به كاهش مى گذارد تا اين كه در ضعف بدنى و عقل و دانش همانند حالت كودكى گردد، مانند تيرى كه واژگون كنند تا سر تير به طرف پايين و ته آن به سمت بالا باشد چنان كه خداوند مى فرمايد: ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ، «سپس به پايين ترين مرحله عمر (كه ضعف و ناتوانى دوران پيرى است) باز گردانديم» (تين/ 5) و نيز مى فرمايد: وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً «بعضى از شما به پست ترين سالهاى عمر يعنى نهايت پيرى باز مى گردد تا هر چه را مى دانست فراموش كند» (نحل/ 70) «نُنَكِّسْهُ» اين فعل چون از ماده تنكيس است به همين صورت خوانده شده است.

وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ، و ما به او، با تعليم قرآن، شعر نياموختيم. مفهوم اين عبارت اين است كه قرآن شعر نيست و هيچ مناسبتى با شعر ندارد، زيرا شعر سخنى است با وزن و قافيه و در قرآن هيچ وزن و قافيه اى نيست و شايسته مقام پيامبر هم نيست كه شاعر باشد و اگر بخواهد شعرى هم بگويد برايش آسان نيست و توانايى آن را ندارد حتى اگر براى تمثيل هم شعرى مى گفت به زبانش غلط و منحرف جارى مى شد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 265

چنان كه روايت شده حضرت به عنوان مثال اين شعر را فرمود: كفى الإسلام و الشّيب للمرء ناهيا اسلام و پيرى براى بازداشتن مرد كافى است. ابو بكر گفت:

شاعر چنين گفته است: كفى الشّيب و الاسلام للمرء ناهيا و شهادت مى دهم كه

تو رسول خدايى. اما اين كه فرمود:

أنا النبىّ لا كذب أنا ابن عبد المطّلب

من پيامبرم و دروغ نمى گويم: من فرزند عبد المطّلبم و مانند اين گونه مواردى كه از آن حضرت روايت شده از جنس سخنى است كه از روى ذوق و سليقه است بى آن كه خصوصيتى از شعر يا قصدى در آن باشد، تنها به طور اتّفاق موزون شده است.

هم چنان كه در بسيارى از گفتارها و خطابه هاى مردم گهگاه مطالبى موزون بيان شده است و هيچ كس آنها را شعر نمى گويد و در ذهن گوينده و شنونده هم خطور نمى كند كه چنين مواردى شعر باشد. علاوه بر اين خليل بن احمد نحوى، در علم عروض، بيتهاى رجزى را شعر به حساب نمى آورد.

إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ و چون خداى سبحان قرآن را شعر ندانست فرمود إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ ... يعنى اين قرآن چيزى نيست جز تذكّرى از جانب خدا كه آدمى و جنّ از آن پند مى گيرند. هم چنان كه مى فرمايد: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ «نيست قرآن مگر تذكّرى براى جهانيان» (يوسف/ 104) اين قرآن نيست مگر كتابى كه در محرابها خوانده مى شود و با خواندن و عمل به آن به فوز و رستگارى دو جهان نائل مى شوند.

لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا قرآن يا پيامبر، كسانى را كه زنده اند، انذار مى كنند و مقصود از زنده يا فرد خردمند و تأمّل كننده است، زيرا غير خردمند مانند مرده است، يا منظور از زنده كسانى است كه از حالشان پيداست كه ايمان مى آورند و به نور ايمان زنده مى شوند، زيرا كافر مانند مرده است.

وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ و براى اين كه

وعده عذاب كافران، به سبب كفرشان، بر آنها مسلّم و محقّق شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 266

مَنافِعُ وَ مَشارِبُ از جمله منافع، تهيّه لباس از پشم و كرك و موى آنهاست، همچنين نوشيدن شير و بهره هاى گوناگون ديگر است.

كلمه «مشارب» جمع مشرب است و آن جاى آشاميدن آب است.

وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ مشركان خدايانى را برگزيدند، و به اميد اين كه آنها را يارى دهند و از آنها دفاع كنند و پيش خداوند شفيع آنها شوند، آنها را پرستش مى كردند، ولى كار بر عكس آن شد كه تصوّر مى كردند و اين مشركان گروهى هستند كه روز قيامت براى كيفر و عذاب حاضر مى شوند، زيرا معبودانشان آنها را هيزم آتش قرار دادند، يا معنا اين است كه آن معبودها را اختيار كردند به طمع اين كه بتها باعث تقويت و نيرومندى آنها شوند، ولى كار بر خلاف آن شد كه گمان مى كردند، زيرا اين مشركان بودند كه به معبودان خدمت و از آنها حمايت و دفاع مى كردند در حالى كه آن خدايان قادر به يارى آنها نبودند.

فَلا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ بنا بر اين گفتار آنها كه تكذيبت مى كنند و سبب اذيّتت مى شوند تو را محزون و غمگين نسازد و ما به آنچه كه در پنهانى و آشكارا دشمنى مى كنند آگاهيم و آنها را به سبب اين كار كيفر مى دهيم.

أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِيمُ (81)

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (82) فَسُبْحانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (83)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 268

اين است) كه مجادله و مخاصمه انسان در چيزى است كه از لازمترين حالتها و صفتهاى اوست، و آن اين است كه منشأ و ابتداى وجود او از چيز مرده و موات است. (نطفه) و با اين حال زنده شدن از موات را منكر مى شود و اين سخنى بدون دليل است كه هدف و مقصودى را در پى ندارد.

برخى گويند: معنا اين است كه انسان پس از آن كه از آب پستى به وجود آمد، مردى كامل و با شعور و سخنور شد و بر چنين مخاصمه اى توانايى يافت و توانست آنچه را در ضمير دارد، با فصاحت، اظهار و بيان كند.

مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ اين كه خداوند اين عبارت را مثل ناميد، يا به سبب اين است كه بر داستان شگفتى دلالت مى كند كه مانند مثل است، و آن انكار قدرت خدا بر زنده كردن مردگان است، و يا به سبب اين است كه در آن تشبيهى است، زيرا آنچه انكار شده از چيزهايى است كه خداوند توانايى آن را دارد، زيرا از ابتدا آنها را آفريده است، بنا بر اين هنگامى كه به عنوان انكار مى گويند: چه كسى اين استخوان پوسيده را زنده مى كند؟ خداوند را در چيزى كه قدرت و توانايى آن را دارد ناتوان و عاجز دانسته اند و در اين صورت خدا را، در ناتوانى به خلق خدا، كه قادر بر اين كار نيست، تشبيه كرده اند، واژه «رميم» به معناى استخوان پوسيده است و مانند آن است واژه «رمّه» و رفات و «رميم» اسم است نه صفت و به همين سبب مؤنّث نشده است.

الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ

ناراً مقصود از: درخت «اخضر» دو درخت:

مرخ و عقار است و اين دو، درختانى هستند كه عربها با ساييدن شاخه هاى آنها به يكديگر آتش مى افروزند. خداوند با اين بيان، ثابت مى كند كسى كه قادر است در

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 270

درختى كه در نهايت رطوبت و ترى است آتش قرار دهد، به طورى كه هر گاه شاخه هاى آن به يكديگر ساييده شود آتش روشن مى شود، توانايى آن را هم دارد كه مرده را زنده كند.

بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ كلمه «بقادر» هم در اين جا و هم در سوره احقاف، يقدر نيز خوانده شده است. در عبارت «أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ» احتمال دو معناست: يا معنا اين است كه به نسبت آسمانها و زمين مى تواند موجودهاى كوچكتر و ضعيفتر بيافريند، و يا مقصود اين است كه آن مرده ها را بار ديگر زنده مى كند، زيرا بعث و اعاده زندگى ابتداى آفريدن نيست، بلكه مثل و مانند آن است.

إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ كلمه «أمر» به معناى مقام و شأن است، يعنى شأن و مقام خداوند طورى است كه هر گاه بودن چيزى را اراده كند به آن مى گويد: باش، موجود شو به اين معنا كه آن چيز را بدون توقّف و تأخيرى به وجود مى آورد و آن ناگزير به وجود مى آيد و حقيقت اين است كه هيچ چيز مانع به وجود آمدن آن نمى شود و آن چيز مانند مأمور مطيعى است كه از طرف آمر مطاعى، دستورى به آن داده شود.

فعل «يكون» خبر براى مبتداى محذوف است و تقدير آن چنين است: فهو يكون. پس اين جمله اى است كه بر جمله امره

أن يقول له كن عطف شده است و كسى كه آن را منصوب مى خواند بر عبارت «يقول» عطف مى كند. و مقصود اين است كه ايجاد چيزى براى خداوند، مانند كارهاى مخلوقات نيست كه هر گاه بخواهند كارى را انجام دهند نياز به مقدّماتى داشته باشد مانند به كار بردن قدرت و به كار گرفتن وسيله ها و تحمل رنج و زحمتى كه در پى دارد. خدا چنين نيست و تنها شأن او توانايى و دانايى ذاتى اوست كه به محض اراده او به ايجاد چيزى، آن شى ء به وجود مى آيد. و چنين خدايى (عزّ اسمه) چگونه از انجام كارى ناتوان مى شود تا از اعاده و زنده كردن مرده ناتوان باشد؟

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 271

بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ او مالك هر چيزى است. و به موجب مشيّت و مقتضاى حكمتش، در هر چيز تصرّف مى كند. مفهوم اين آيه شريفه، خداوند را از ناتوانى در برگرداندن مردگان و هر صفتى كه نسبت به او شايسته نيست، منزّه و پاك مى كند.

ابن عبّاس گفته است: من نمى دانستم چگونه اين فضيلتها به قرائت سوره يس اختصاص يافته است، تا اين كه دانستم به خاطر اين آيه است. «1»

__________________________________________________

1- كنت لا أعلم كيف خصّت سورة «يس» بالفضائل الّتى رويت فى قراءتها فاذا إنّه لهذه الآية.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 272

الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ (10)

كه مردم را شديدا از گناه باز مى دارند و يا به فرشتگانى كه ابرها را با زجر مى رانند سوگند ياد فرموده است.

بعضى گويند: مقصود از زاجرات آيه هاى قرآنى است كه انسان را از قبايح و پليديها باز مى دارد.

فَالتَّالِياتِ ذِكْراً خداوند به «تاليات» نيز سوگند ياد فرموده و مقصود از «تاليات» فرشتگانى هستند كه كتاب خدا را كه براى آنها نوشته شده و رويدادها در آن ذكر شده است، تلاوت مى كنند و به سبب درست بودن آن وقايع، يقين آنها به وجود مخبر زياد مى شود.

برخى ديگر از مفسّران گويند كه مقصود از «صافّات» علماى عاملين و دانشمندانى هستند كه براى برگزارى تهجّد و ساير نمازها و صفوف جماعات، صف زده اند. در اين صورت «زاجرات»، يعنى به وسيله پندها و نصيحتها مانع گناه مى شوند و مقصود از «تاليات» آيه هاى خداوند است كه شرايع او را بيان مى كنند.

پاره اى ديگر گويند: مراد رزمندگان و جنگجويان در راه خدا هستند كه صفهاى خود را مى آرايند و اسبها را براى جهاد سوق مى دهند و مى رانند و با اين حال ذكر

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 275

خدا را تلاوت مى كنند و اين گونه كارها آنها را از ذكر خدا باز نمى دارد، هم چنان كه از على عليه السلام اين مطلب نقل شده است.

رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عبارت «رَبُّ السَّماواتِ» يا خبر براى مبتداى محذوف و يا خبر بعد از خبر است.

وَ رَبُّ الْمَشارِقِ مقصود از «مشارق» كه جمع آمده است محلى است كه هر روز خورشيد از آن طلوع مى كند و در مغرب، غروب مى كند [خورشيد در دو روز از يك محل طلوع و غروب نمى كند بلكه هر روز محل آن با

روز پيش تفاوت دارد. و لذا جمع آمده است ]. سبب اين كه تنها مشرقها ذكر شده اين است كه طلوع خورشيد پيش از غروب آن است.

إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ مقصود از «السَّماءَ الدُّنْيا» آسمانى است كه به شما نزديك است. كلمه «زينة» مصدر است مانند نسبة و اسم چيزى است كه با آن چيزهاى ديگرى زينت داده مى شود، مانند ليقه كه اسم آن چيزى است كه در دوات مى گذارند، بنا بر اين اگر مصدر باشد، يا به فاعل اضافه شده است، يعنى آسمان را كواكب زينت مى دهند كه در اين صورت كواكب فاعل است و در اصل بزينة الكواكب بوده است يا به مفعول اضافه شده است، يعنى خداوند «كواكب» را زينت داده و آنها را نيكو و درخشان كرده است، زيرا آسمان به حسن ذاتى آنها زينت داده مى شود و اصل آن: بزينة الكواكب، بوده است و اين كه به نصب خوانده شود قرائت ابى بكر بن عيّاش است و اما اگر اسم باشد، براى اضافه دو وجه است: يا كواكب بيان و به منزله تميز براى زينت است، زيرا زينت مبهم است به اين معنا كه ممكن است با كواكب باشد يا با غير از كواكب از چيزهاى ديگرى كه وسيله زينتند و يا مقصود، آن چيزى است كه كواكب با آن زينت داده شده اند. ابن عبّاس گفته است: مقصود از زينت، ضوء و روشنايى كواكب است و جايز است كه مقصود شكلهاى گوناگون ستارگان باشد، مانند شكل بنات النّعش و شكل ثريّا و خوشه پروين و جز اين از

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 276

مدارها و محل طلوع آنها و بنا

بر اين معنا، بزينة با تنوين خوانده شده است و كواكب مجرور است تا بدل آن باشد و در صورت نصب كواكب، جايز است كه بدل از محلّ «بزينة» باشد.

وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مارِدٍ كلمه «حفظا» حمل بر معنا مى شود، زيرا در تقدير چنين است: خلقنا الكواكب زينة للسّماء و حفظا من الشّياطين- هم چنان كه مى فرمايد: وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ، «ما آسمان دنيا را با چراغهاى پرفروغى از ستارگان زينت بخشيديم و آنها را تيرهايى (شهابهايى) براى راندن شيطانها قرار داديم». (ملك/ 5) جايز است فعلى در تقدير گرفته شود كه «حفظا» علّت و مفعول له آن باشد و در تقدير چنين مى شود: و حفظا من كلّ شيطان زيّنّاها بالكواكب و به علّت حفظ آسمان از هر شيطانى آن را به ستارگان زينت داديم. بعضى گويند: فعل حفظنا در تقدير است و اصل آن: حفظناها حفظا ... بوده است.

واژه «مارد» به معناى فردى است كه از اطاعت حقّ و آنچه از او خواسته شده است خارج باشد.

لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِبٍ ضمير در «لا يَسَّمَّعُونَ» براى تمام شيطانهاست، زيرا مقصود از ضمير جمع، شيطانها هستند. اين كلمه هم با تخفيف و هم با تشديد خوانده شده و اصل آن يتس مّعون از مصدر تسمّع بوده است و معناى تسمّع خواستن و علاقه به شنيدن است، عرب گويد: تسمّع فسمع أو فلم يسمع: خواست بشنود، آن گاه شنيد يا نشنيد.

عبارت «لا يَسَّمَّعُونَ» تا آخر، كلام مستأنفه و از ما قبلش منقطع است. در اين آيه بيان حال شيطانهايى است كه استراق سمع مى كنند، ولى

نمى توانند سخنان فرشتگان را بشنوند و يا مى خواهند براى شنيدن گوش فرا دهند، ليكن از همه سوى آسمان آنها را با تيرهاى شهاب مى رانند و با شدّت آنها را دفع و طرد مى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 277

وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ و براى اين شيطانها تا روز قيامت عذاب دائمى است.

إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ مگر از شيطانهايى كه تلاش و كوشش كنند تا بسرعت سخنى را بربايند يا استراق سمع كنند. در اين هنگام با دنبال كردن شهاب ثاقب، كه آتشى پرنور و سوزاننده است، بزودى هلاك مى شوند. تفاوت ميان دو عبارت: سمعت فلانا يتحدّث و: سمعت اليه يتحدّث، اين است كه در اولى (فعل سمع) خودش و بى واسطه به مفعول متعدّى شده است. در اين صورت، بدون گوش دادن، مفيد ادراك و فهميدن مطلب است، ولى در عبارت دومى فعل به واسطه «الى» متعدّى شده است و مفيد گوش دادن با فهميدن است.

مقصود از «ملاء أعلى» فرشتگان هستند، زيرا آنها در آسمانها سكونت دارند و انسانها و جنّيان، چون از ساكنان زمينند، ملاء اسفل هستند. ابن عبّاس گفته است:

مقصود بزرگان ملائكه است و منظور از بزرگان ملائكه فرشتگان نويسنده هستند.

لفظ «دحورا» يا حال است، يعنى در حالى كه دورشان مى كنند يا مفعول له است، يعنى تيرهاى شهاب به آنها مى زنند براى دور شدن.

عبارت «مَنْ خَطِفَ» در محلّ رفع است و بدل از ضمير «لا يَسَّمَّعُونَ» است و معنا اين است كه شيطانها نمى توانند به سخنان فرشتگان گوش فرا دهند مگر شيطانهايى كه به دزدى سخنى را بربايند.

(11) بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ (12) وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ (13) وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ (14) وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ (15)

أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ (16) أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ (17) قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ (18) فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ يَنْظُرُونَ (19) وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ (20)

هذا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ (21) احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما كانُوا يَعْبُدُونَ (22) مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ (23) وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (24) ما لَكُمْ لا تَناصَرُونَ (25)

بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ (26)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 278

را انكار مى كرديد. (21)

در اين هنگام به فرشتگان دستور داده مى شود اينك ستمكاران و همرديفان آنها را و آنچه را كه مى پرستيدند حاضر كنيد. (22)

آنچه را جز خدا مى پرستيدند بياوريد و به سوى دوزخ هدايتشان كنيد. (23)

آنها را نگاه داريد كه مسئولند و بايد بازخواست شوند. (24)

چرا شما از يكديگر يارى نمى خواهيد؟ (25)

ولى آنها در اين روز تسليم قدرت خداوندند. (26)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 279

مسخره مى كنند.

عبارت «بَلْ عَجِبْتَ» به ضمّ «تاء»: بل عجبت، نيز خوانده شده است و اين قرائت على عليه السلام و ابن عبّاس است و معناى آن اين است كه خداوند مى فرمايد: با اين همه نشانه ها و آيه ها و مخلوقهاى عظيم من، جاى آن دارد كه من تعجّب كنم از اين كه آنها برانگيختن را، از كسى كه چنين كارهايى انجام داده است، انكار مى كنند و نيز كسى كه مرا به توانايى بر بعث و نشور توصيف مى كند مسخره مى كنند.

و نسبت تعجّب به خداى تعالى به معناى بزرگ داشتن و اهميّت آن كار است. در حديث آمده است: پروردگار شما از آه و زارى و دعاهاى شما و سرعت اجابت آن

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 280

در شگفت است. «1» برخى گويند: تقدير آيه چنين است قل يا محمّد بل عجبت.

وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ و هنگامى كه آنها را از خدا بترسانى و با قرآن پند و اندرز دهى پند نمى پذيرند و متنبّه نمى شوند.

وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ هر گاه آيه اى يا معجزه اى، مانند: شقّ القمر، و غير آن را، ببينند در مسخره كردن و استهزا مبالغه مى كنند. برخى گويند: يستسخرون، يعنى از ديگران هم مى خواهند كه استهزا و مسخره كنند. پاره اى گويند: يعنى باور كردند كه مسخره است. چنان كه گويند: استقبحه يعنى باور داشت كه آن قبيح و زشت است.

أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ عبارت «أَ وَ آباؤُنَا» عطف بر ضمير «مبعوثون» است، و اين عطف را، به علّت فاصله شدن همزه استفهام جايز دانسته اند و يا عطف بر محلّ إنّ و اسمش مى باشد و مقصود اين است كه برانگيختن پدران آنها كه جلوتر

مرده اند و اكنون هيچ اثرى از آنها نيست، به نظر آنها بعيدتر است و برايشان قابل قبول نيست.

و همانند اين آيه است آيه (48) در سوره واقعه أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ.

قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ اى پيامبر بگو: آرى شما برانگيخته مى شويد در حالى كه بسيار ذليل و حقيريد.

فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ اين عبارت جواب شرط مقدّر است و تقدير آن چنين است: إذا كان ذلك فما هى إلا زجرة واحدة يك نفخه و يك دميدن در صور اسرافيل كه آن نفخه زنده كردن و برانگيختن است و هنگامى كه زنده و بينا شدند صحنه محشر را مى نگرند. ضمير «هى» مبهم است و مرجعى ندارد و خبرش آن را توضيح مى دهد و ممكن است كه آيه چنين باشد: فإنّما البعثة زجرة واحدة.

وَ قالُوا يا وَيْلَنا هذا يَوْمُ الدِّينِ كافرانى كه به بزه كارى خود اقرار دارند مى گويند:

__________________________________________________

1-

عجب ربّكم من إلَّكم و قنوطكم و سرعة اجابتكم إيّاكم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 281

اى واى بر ما اين است روز حساب و كيفر و پاداش.

هذا يَوْمُ الْفَصْلِ اين روز قضاوت و داورى ميان مردمان است و روزى است كه حقّ از باطل جدا مى شود.

الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ اين عبارت را بعضى از كافران به بعض ديگر مى گويند و برخى از مفسّران گويند: اين كلام فرشتگان است كه در جواب كافران مى گويند.

احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ فعل امر «احشروا» يا خطاب خداوند به ملائكه است و يا خطاب بعضى از ملائكه به بعضى ديگر است و مقصود از «أزواجهم» شبيه و مانند كافران، از كافران ديگر است، بنا بر اين زناكنندگان با زناكنندگان، شاربان خمر با شاربان خمر ...

محشور مى شوند. برخى گويند: مقصود همسران كافر آنهاست و پاره اى گويند: مراد همنشينان آنها از شياطين هستند.

فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الْجَحِيمِ و راه دوزخ را به آنها نشان دهيد تا به آن جا بروند.

وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ آنها را متوقّف و بازداشت كنيد، زيرا آنها در برابر بدعتها و كارهاى ناروايى كه كرده اند مسئولند. ابو سعيد خدرى و سعيد بن جبير گفته اند:

مقصود اين است كه در برابر ولايت علىّ بن ابى طالب مسئولند. گويند: وقفت انا و وقفت غيرى، يعنى خود ايستادم و ديگرى را هم نگه داشتم.

ما لَكُمْ لا تَناصَرُونَ خداوند به عنوان استهزا و سرزنش آنها مى فرمايد: چگونه است، بر خلاف دنيا كه به يكديگر كمك مى كرديد، امروز از كمك و يارى به يكديگر عاجز و ناتوانيد.

بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ بعضى بعضى ديگر را تسليم مى كند و دست از يارى او بر مى دارد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 282

الجامع، ج 5، ص: 283

و جز به كردارتان مجازات نمى شويد. (39)

امروز همه مجازات مى شوند جز بندگان خالص خدا. (40)

بفرمايد: إنكم لذائقون ليكن چون كافران چنين مطلبى را پيش خود مى گفتند خداوند از خطاب به لفظ متكلّم برگشت. و مانند اين مورد است سخن

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 284

شاعر كه گفته است: لقد زعمت هوازن قلّ مالى. «1» [هوازن نام زنى است ] و اگر شاعر مى خواست عين گفته آن زن را، نقل كند، مى بايستى بگويد: ... قلّ مالك.

فَإِنَّهُمْ يَوْمَئِذٍ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ آن متابعت شدگان و متابعت كنندگان همگى در چنين روزى در عذاب و كيفر خدا شريكند هم چنان كه در گمراهى شريك بودند.

إِذا قِيلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ از گفتن كلمه توحيد سر، باز مى زدند و به كسى كه به عنوان پيامبرى آنها را به اين كلمه دعوت مى كرد اهانت مى كردند.

إِنَّكُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِيمِ شما اى مشركان، به سبب كفرتان و به اين سبب كه رسول خدا را به شاعرى و جنون نسبت مى دهيد، حتما عذاب خدا را خواهيد چشيد.

وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ پاداش داده نمى شويد مگر به همان اندازه كه عمل كرده ايد، بنا بر اين در برابر هر عمل زشتى كيفر مى شويد.

إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ لكن بندگان خالص خدا به وسيله استثناى منقطع، مستثنا شده اند.

وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِينُونَ (53) قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ (54) فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَواءِ الْجَحِيمِ (55)

قالَ تَاللَّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ (56) وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ (57) أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ (58) إِلاَّ مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ (59) إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (60)

لِمِثْلِ هذا فَلْيَعْمَلِ الْعامِلُونَ (61)

__________________________________________________

1- هوازن گمان كرده كه مال من اندك است. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 285

هلاك گردانى. (56)

و اگر

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 286

نعمت پروردگارم نبود من نيز از احضار شدگان در دوزخ بودم. (57)

آيا ما هرگز نمى ميريم؟ (58)

و جز همان مرگ اول، مرگى براى ما نيست و ما هرگز مجازات نخواهيم شد؟ (59)

براستى اين همان سعادت و رستگارى بزرگ است. (60)

آرى براى چنين پاداشى بايد تلاشگران بكوشند. (61)

معناى شراب گواراست. عبارت «مِنْ مَعِينٍ» يعنى شرابى كه در جويهاى بهشت جريان دارد و چشم آن را مى بيند و چون شراب

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 287

در بهشت مانند آب در نهر جارى است، همانند آب توصيف شده است.

بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ كلمه «بيضاء» صفت «كأس» است. و كلمه «لذّة» مؤنّث: لذّ، است كه بر وزن فعل مانند صبّ و طبّع است. شاعرى در وصف خواب گفته است:

و لذّ كطعم الصّرخدىّ تركته بأرض العدى من خشية الحدثان «1»

يا مقصود از توصيف شراب به لذّت اين است كه شراب عين لذّت و خود آن است.

لا فِيها غَوْلٌ به عقل آنها ضررى ندارد تا اين كه عقلشان زايل شود و همچنين باعث درد و رنجى براى آنها نمى شود.

وَ لا هُمْ عَنْها يُنْزَفُونَ فعل «يُنْزَفُونَ» از ماده «نزف» است و به معناى نابودى تدريجى چيزى است و هنگامى كه عقل شارب خمر زايل مى شود گويند: نزف الشّارب و به مجروحى كه تمام خونش از بدن رفته است گويند: نزف فمات خونش رفت و سپس مرد. اين فعل به صورت ينزفون از ماده أنزف نيز خوانده شده است. گويند: أنزف الشّارب، به اين معنى است كه عقلش از بين رفت و يا مقصود اين است كه شرابش تمام شد و مقصود از اين عبارت اين است كه مست مى شوند و مانند اين مورد است مثال أقشع السّحاب و قشعته الرّيح ابرها پراكنده شدند، باد آنها را پراكنده كرد و: أكبّ الرّجل و كببته مرد به رو افتاد و من او را به رو انداختم و مقصود اين است كه حقيقت اين دو، داخل در قشع و كبّ شد.

وَ عِنْدَهُمْ

قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ مقصود اين است كه چشمانشان تنها به شوهران خودشان است و جز به آنها به كس ديگرى نگاه نمى كنند، يا معنا اين است كه چشمان خود را با عشوه و ناز باز نمى كنند.

__________________________________________________

1- بسا خوابى كه لذّت آن مانند طعم شراب صرخدى است و من آن را در سرزمين دشمن از ترس پيشامدهاى ناگوار رها كردم.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 288

كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ گويا آن حوران بهشتى در لطافت و سفيدى مانند تخم مرغى است كه در جاى خود پنهان و دست نخورده مانده است و مقصود تخم شترمرغ است. و عربها زنان را به آن تشبيه مى كنند و آنها را بيضات الخدور تخم مرغهاى پنهان، مى نامند.

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ اين آيه بر آيه يُطافُ عَلَيْهِمْ معطوف است و مقصود اين است كه شراب مى نوشند و درباره آن به گفتگو مى پردازند و بعضى به بعض ديگر رو كرده و از امورى كه در دنيا براى آنها روى داده است سؤال مى كنند.

اما به شيوه خداوند (عزّ اسمه) كه اخبارش را به صورت ماضى بيان مى فرمايد، فعلها در اين آيه ها به صيغه ماضى آمده است.

قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كانَ لِي قَرِينٌ گوينده اى از آنها مى گويد كه من در دنيا دوستى داشتم.

يَقُولُ أَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ به طريق انكار به من مى گفت: آيا تو زنده شدن روز قيامت و حساب و پاداش را، باور دارى و تصديق مى كنى؟

أَ إِنَّا لَمَدِينُونَ واژه «مدينون» به معناى: مجزيّون، است و از ماده دين است كه به معناى جزا و پاداش است و يا به معناى سياست شده است كه در اين صورت از مادّه دان به معناى

سياست كردن است. و هنگامى كه كسى را سياست كنند گويند: دانه، يعنى ساسه و در حديث است كه شخص زيرك و با فراست كسى است كه نفس خود را سياست كند و براى پس از مرگش كار كند. «1»

قالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ آن گوينده به برادرانش در بهشت گفت: آيا شما بر دوزخ و آتش مشرف هستيد و از آن اطّلاع داريد تا دوست مرا به من نشان دهيد؟ برخى گويند: قائل و گوينده خداى متعال است و پاره ديگر گويند: بعضى از فرشتگان

__________________________________________________

1-

الكيّس من دان نفسه و عمل لما بعد الموت.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 289

هستند. گفته مى شود: طلع علينا فلان: فلانى بر ما مشرف است و أطلع و اطّلع هر دو به يك معنا هستند.

خداوند آنها را بر دوزخ مشرف و مطّلع كرد آنها به آتش نگاه كردند آن گاه او دوستش را ديد كه در وسط جهنّم است.

قالَ تَاللَّهِ إِنْ كِدْتَ لَتُرْدِينِ كلمه «إن» مخفّفه از ثقيله است. و حرف «لام» در عبارت «لتردين» حرف مفارقه است كه فارق ميان إن نافيه و إن مخفّفه است، يعنى براستى تو با گفته هايت نزديك بود مرا هلاك كنى.

وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ و اگر نعمت پروردگارم نبود كه مرا از گناه نگهداشت و توفيق داد، به طور مسلّم امروز با تو براى عذاب از حاضرين در آتش بودم.

أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ حرف «فاء» عطف كننده بر عبارت محذوف است. و در تقدير چنين است:- أ نحن مخلّدون منعّمون «فما نحن بميّتين» و لا معذّبين- و مقصود اين است كه حال مؤمنان چنين است كه تنها تلخى مرگ اول را مى چشند

بر خلاف كافران كه به سبب سختيها و غمها و ناگواريها، هر آن آرزوى مرگ را دارند و اين مطالب را مؤمن به عنوان بازگو كردن نعمت خدا مى گويد. به طورى كه دوستش بشنود تا توبيخ و سرزنشى براى او باشد و رواست كه اين مطالب گفتار همه مؤمنان باشد.

إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ اين عبارت نيز گفتار آن گوينده مؤمن است و مقصودش اين است كه اين حالت و نعمتى كه ما در آن هستيم فوز عظيمى است و برخى گويند: اين سخن خداى عزّ و جلّ است كه از قول مؤمنان بيان فرموده است. در اين جا داستان مؤمن و دوستش پايان مى يابد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 290

اگر به معناى دوّم باشد مراد اين است كه رزق معلوم غذاى اهل بهشت است و درخت زقّوم غذاى دوزخيان است و كدام يك از اين دو طعام بهتر است؟

فِتْنَةً لِلظَّالِمِينَ خداوند مشركان را با اين درخت آزمايش كرد، زيرا آنها وجود آن درخت را تكذيب كردند. و بعضى از مفسّران گويند: آن درخت را عذاب براى آنها قرار داديم، مانند اين كه مى فرمايد: يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ روزى كه آنها را در آتش عذاب مى كنيم.

طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ «طلع» شكوفه يا ميوه درخت خرماست. ولى چون درخت زقّوم نيز شكوفه اى دارد، «طلع» به عنوان استعاره به آن گفته شده است و خداوند براى اين كه نهايت كراهت و زشتى شكل آن را بيان كند، تشبيه به سر شيطانها فرموده است، زيرا در ذهن انسان شيطان زشت و قبيح است.

برخى از مفسّران گويند: شيطان مارى است بزرگ و يالدار كه بد منظر و بسيار ترسناك است. برخى ديگر گويند: مقصود از درخت «زقّوم» درختى است كه عربها به آن «استن» مى گويند و بسيار بدبو و تلخ و كريه المنظر است و ميوه آن را: رؤس الشّياطين، گويند.

فَإِنَّهُمْ لَآكِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ آن كافران از شكوفه و ميوه آن درخت

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 292

مى خورند و از شدت گرسنگى شكمهاى خود را از آن پر مى كنند.

ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْها لَشَوْباً مِنْ حَمِيمٍ آن گاه تشنه مى شوند و سپس از آب داغ و سوزانى كه آلوده است مى نوشند.

ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَى الْجَحِيمِ سپس بعد از آن كه آنها از «زقّوم» خوردند و از «حميم» نوشيدند، آنها را به دوزخ باز مى گردانند. و گويا آنها

را مانند شترانى كه به آبگاه مى برند، به آبشخور «حميم» وارد مى كنند و سپس به «جحيم» كه آتش بر افروخته اى است باز مى گردانند.

إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّينَ آنها تصديق كردند و دريافتند كه پدرانشان از راه حقّ منحرف و گمراه شدند.

فَهُمْ عَلى آثارِهِمْ يُهْرَعُونَ پس آنها با سرعت به دنبال پدران خود مى روند و از آنها پيروى مى كنند، مقصود اين است كه پيش از اين كافران كه گمراهند بيشتر امّتهاى گذشته نيز گمراه بودند و اين مى رساند كه در هر دوره اى اهل حقّ از اهل باطل كمتر بوده اند. خداوند پس از آن كه شرح حال منذرين و پيامبران و سرانجام بد انكار كنندگان آيات حقّ را بيان فرموده، به بيان داستان نوح و نفرين او به قومش، پس از نااميد شدن وى از هدايتشان، مى پردازد و مى فرمايد:

(85)

آيا غير از خدا به سراغ اين معبودان دروغين مى رويد؟ (86)

شما درباره پروردگار جهانيان چه گمان مى بريد؟ (87)

آن گاه ابراهيم نگاهى به ستارگان افكند. (88)

و گفت من بيمارم (و به مراسم جشن نمى آيم) (89)

آنها از او روى بر تافته و به او پشت كردند و به سرعت دور شدند. (90)

او پنهانى وارد بتخانه شد و نگاهى به معبودان آنها كرد و با تمسخر گفت: چرا (از اين غذاها) نمى خوريد؟ (91)

چرا سخن نمى گوييد؟ (92)

سپس با دست راست و با تبر ضربه اى محكم بر بتها زد و جز بت بزرگ همه را درهم ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 294

شكست (93)

آنها با شتاب به سوى او آمدند. (94)

ابراهيم گفت: آيا چيزى را مى پرستيد كه با دست خود مى تراشيد؟ (95)

با اين كه خداوند هم شما را و هم بتهايى را كه مى سازيد آفريده است. (96)

كه حكايت از عبارت پيش است و معناى «عالمين» اين است كه اين تحيّت و درود براى جميع جهانيان ثابت است. و علّت اين پاداش عظيم و اين كرامت گسترده، كه باقى ماندن ذكر او و درود همه جهانيان تا روز قيامت بر اوست، اين است كه او محسن و نيكوكار بوده و علت محسن بودنش اين است كه او از بندگان مؤمن بوده است و همه اينها براى اين است كه مقام ايمان را ارائه دهد.

وَ إِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْراهِيمَ مقصود از «شِيعَتِهِ» كسى است كه نوح را در اصول دين پيروى مى كرده است، يا مراد كسى است كه در استوارى و پايدارى در دين خدا و

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 295

شكيبايى در برابر منكرين از او پيروى مى كرده است.

إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ كلمه «إذ» يا به مشايعت كه در معناى شيعه است متعلّق است و در تقدير چنين است: و إنّ ممّن شايعه على دينه و تقواه حين «جاء ربّه بقلب سليم» لإبراهيم براستى كسى كه نوح را در دين و تقوى پيروى كرد، هنگامى كه با قلب سليم به درگاه خدا رو آورد، ابراهيم است، و يا به فعل محذوف اذكر متعلّق است و معنا اين است كه به ياد آور هنگامى كه ابراهيم دلش را براى خدا خالص كرد و از هر چيزى جز خدا پاك ساخت و دلش به هيچ چيز جز خدا تعلّق نداشت. و كلمه «جاء» را براى چنين مفهومى مثال قرار داده است.

أَ إِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ كلمه «إفكا» مفعول له است و در تقدير چنين است:

أ تريدون آلهة من دون اللَّه افكا آيا

غير از خدا، خدايانى را براى دروغ و باطل بودنشان بر مى گزينند؟ و به سبب توجّه و عنايت به آن مقدّم شده است، همچنين بر مفعول به (آلهة) نيز مقدّم شده است، زيرا پيش ابراهيم مهمّ اين است كه به مشركان بفهماند كه در شركشان بر دروغ و باطل هستند. و رواست كه «افكا» مفعول به باشد يعنى به عوض خداوند، افك و دروغى را اراده كرده ايد. سپس با گفتن «آلهة» كلمه «افك» را چنين تفسير كرده است كه خدايان شما خود افك و دروغ هستند. و ممكن است كه «افكا» حال باشد، يعنى آيا شما جز خدا، خدايانى را اراده كرده ايد در حالى كه همه افك و دروغند.

فَما ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ پس گمان شما به كسى كه شايسته عبادت و پرستش است چيست؟ زيرا در حقيقت كسى كه پروردگار جهانيان است شايسته است كه آنها او را عبادت و پرستش كنند، بنا بر اين چه گمان كرده ايد كه به خاطر عبادت بتها پرستش او را ترك كرده ايد، يا مقصود اين است كه هيچ چيزى در گمان و وهم، نمى تواند مانع پرستش او شود، يا معنا اين است كه شما چه گمانى مى كنيد و خداوند با شما چه بايد بكند در صورتى كه غير او را پرستش مى كنيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 296

فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ مقصود از «نجوم» يا علم نجوم و يا كتاب نجوم و يا احكام نجوم است، زيرا آن قوم در علم نجوم وارد شده و به آن مى پرداختند، در نتيجه گمان كردند كه حضرت ابراهيم در علم نجوم نشانه اى بر مريضى خود يافته است، بنا بر اين گفت من

مريضم يعنى مشرف بر مريض شدن هستم. و اين نوعى سخن كنايه و توريه است و مقصودش اين بوده است كه هر كس آخر كارش مرگ باشد، مريض است. و از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السلام روايت شده كه فرمودند: به خدا قسم نه مريض بود و نه دروغ گفت.

فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ پس از او رو گرداندند و او را ترك كرده و به سوى عيدگاه و جشنگاه رفتند.

فَراغَ إِلى آلِهَتِهِمْ آن گاه در پنهانى به بتها توجه كرد و با سخريّه و استهزا و به خاطر نكوهش و سرزنش پرستش كنندگان آنها گفت: چرا غذا نمى خوريد؟ چرا سخن نمى گوييد؟ أَ لا تَأْكُلُونَ ما لَكُمْ لا تَنْطِقُونَ.

فَراغَ عَلَيْهِمْ ضَرْباً بِالْيَمِينِ پس به بتها رو كرد و آنها را بشدّت زد، يا معنا اين است كه آنها را با دست راست زد، يعنى بسيار سخت و شديد زد، زيرا دست راست قويترين و نيرومندترين دو دست است.

برخى از مفسّران گويند: مقصود از يمين قسم است، يعنى زدن به سبب قسم بوده است و آن در اين آيه است: تَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنامَكُمْ «به خدا قسم من اين بتها را با هر تدبيرى كه بتوانم درهم مى شكنم» (انبياء/ 57) فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ پس از اتمام كارهاى جشن با سرعت به ابراهيم روى آوردند.

كلمه «يزفّون» به صورت يزفّون نيز خوانده شده است. و اين يا به معناى: زفيف النّعام، است، يعنى حركت شتر مرغ كه حركتى است ميان دويدن و راه رفتن معمولى و يا از ماده ازفّ است كه به معناى سرعت گرفتن است و يا از مادّه ازفّه است كه به معناى وادار كردن كسى

را بر شتاب و سرعت است، يعنى بعضى، بعضى ديگر را به

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 297

سرعت و شتاب وا مى داشتند. و به صورت مخفّف يزفون نيز خوانده شده است كه از ماده وزف يزف مى باشد.

أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ حضرت ابراهيم براى مجاب كردن آنها گفت: آيا آنچه را كه با دست خود مى تراشيد، پرستش مى كنيد؟

وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ در صورتى كه خداوند هم شما را و هم بتهايى را كه مى سازيد آفريده است. عبارت «و ما تعملون» مانند اين است كه گويند: نجّار، فلان در، يا صندلى را ساخت. يا زرگر آن دستبند و انگشتر را ساخت.

در اين موارد منظور ساختن شكل و صورت اين چيزهاست نه اصل جوهر و ماده آنها. بتها هم داراى يك اصل و ماده اى (مانند سنگ يا چوب اند) و داراى شكل و صورتى هستند، بنا بر اين آفريننده جوهر و ماده آنها خداوند است ولى شكل دادن و نقش آفرينى آنها به وسيله تراشيدن، مربوط به بت تراش و سازنده آنهاست.

عبارت «ما تَعْمَلُونَ» ترجمه و تفسير جمله «ما تَنْحِتُونَ» است و لفظ «ما» در عبارت «ما تَنْحِتُونَ» موصوله است (نه مصدريّه) و در اين بحثى نيست و تفاوت گذاشتن ميان آن و «ماى» در «ما تَعْمَلُونَ» تعسّف و زورگويى است [يعنى هر دو موصوله هستند].

افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ (102) فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ (103) وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ (104) قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (105) إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ (106)

وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ (107) وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ (108) سَلامٌ عَلى إِبْراهِيمَ (109) كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ (110) إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِينَ (111)

وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ (112) وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ (113)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 298

او كرديم. (107)

و نام نيك او را در امّتهاى بعد باقى گذاشتيم. (108)

سلام بر ابراهيم باد. (109)

ما نيكوكاران را اين گونه پاداش مى دهيم. (110)

او (ابراهيم) از بندگان با ايمان ماست. (111)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 299

ما او را به فرزندش اسحاق كه پيامبرى شايسته است، بشارت داديم. (112)

ما به او و اسحاق بركت داديم و از دودمان آنها برخى نيكوكار به وجود آمدند و پاره اى آشكارا به خود ستم كردند. (113)

اسحاق و يعقوب را عطا كرديم». (انعام/ 84) فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ بشارت در اين جا شامل چند مورد است: اول اين كه آن فرزند پسر است. دوم اين كه به سن بزرگى مى رسد. سوم اين كه به صفت شكيبايى و بردبارى توصيف شده است و چه شكيبايى و حلمى از اين بزرگتر و بالاتر است كه چون پدرش امر قربانى و ذبح شدن را به او گوشزد كرد گفت: سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 300

و سپس تسليم امر خداوند شد.

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ كلمه «معه» بيان عبارت محذوف است، گويا هنگامى كه خدا فرمود: چون اسماعيل به حدّى رسيد كه توانست [بين صفا و مروه ] سعى كند پرسيده شد با چه كسى؟ جواب داده شده است «معه» با پدرش و اين هنگام كه ابراهيم در خواب ديد كه بايد پسرش را قربانى كند، اسماعيل نوجوانى سيزده ساله بود.

قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ چون خواب پيامبران وحى است، ابراهيم اين عبارت را گفت. و بهتر است بگوييم وحى در بيدارى شده است، ليكن در خواب تعبّد و تأكيد بر آن بوده است.

فَانْظُرْ ما ذا تَرى بنگر چه نظر مى دهى؟ يا چه رأى و نظرى دارى؟ بنا بر اين كلمه «ما ذا» در محلّ نصب و به جاى يك اسم است و بنا بر معناى اول «ذا» به معناى «الّذى» است. يعنى: رأى تو چه چيز است؟

لفظ «ما» مبتدا و موصول وصله اش خبر آن است و به صورت: ما ذا ترى، به ضمّ «تاء» و كسر «راء» خوانده شده و مقصود اين است كه آيا در آنچه بايد

تحمّل كنى استوار و پايدارى يا سست و بى تابى.

قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ عبارت «ما تُؤْمَرُ» يا در اصل: ما تؤمر به، بوده است كه كلمه «به» حذف شده چنان كه در اين شعر حذف شده است: أمرتك الخير فافعل ما أمرت «1» [كه ما امرت به بوده است ]. يا در اصل أمرك بوده است كه اضافه مصدر به مفعول است و مأمور به نيز امر ناميده شده است.

فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ على عليه السلام و ابن عبّاس، سلّما خوانده اند و هر گاه كسى در برابر امر خدا تواضع كرد و به آن گردن نهاد گويند: سلّم، يا أسلم، يا استسلم لأمر اللَّه

__________________________________________________

1- تو را به نيكى امر مى كنم پس آنچه را امر شده اى انجام ده.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 301

و حقيقت معنا اين است كه ذات و نفس خودش را براى خدا خالص و سالم كرد.

قتاده گفته است: أسلما يعنى پدر، فرزندش را و فرزند، جان خودش را تسليم كرد.

جواب «لمّا» حذف شده و تقدير آن چنين است فلمّا أسلما و تلّه للجبين و ناديناه أن يا ابراهيم قد صدّقت الرّؤيا هنگامى كه ابراهيم تسليم شد و چنين كارهايى را انجام داد كه قابل توصيف نيست از قبيل شكر و سپاس آنها خداوند را به سبب نعمتهايى كه به آنها عطا فرمود، و دفع بلاى بزرگى كه به آنها روى آورده بود و نيز به دست آوردن ثواب و خشنودى خدا و عوضهاى با ارزشى كه نصيب آنها شد، بعد از همه اينها گفتيم اى ابراهيم مأموريت خود را انجام دادى.

واژه «تلّ» به معناى صرع و به زمين افكندن است. گويند پيشانى

فرزند را بر زمين گذاشت تا صورت او را نبيند و دستخوش رقّت و مهر پدرى نگردد.

قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا آنچه را كه در خواب به تو امر شده بود انجام دادى.

إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ اين آيه علّت است براى نعمتهايى كه خداوند به آنها عطا فرموده بود، از گشايش و فرج پس از بلاها و سختيها.

إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ مقصود اين است كه اين امتحان آشكار و رنج سختى است كه سخت تر از آن نيست يا معنا اين است كه اين آزمايش آشكارى است كه به وسيله آن بندگان خالص از ديگران جدا و مشخّص مى شوند.

وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ مقصود از «ذبح» آن حيوانى است كه آماده و مهيّا شده كه ذبح و قربانى شود و منظور از «عظيم» بزرگى جثّه و چاقى آن است. خداوند عزّ و جلّ ذاتى است كه براى او فدا مى شود، زيرا او امر به ذبح كرده است و ابراهيم عليه السلام فدا كننده است، خداوند قوچى را براى او فرستاد تا آن را فداى اسماعيل و به جاى او قربانى كند. و چون خداوند آن چيزى را كه ممكن است فدا شود عطا فرمود، فدا را، به سبب هديه كردن، به خود نسبت داد و فرمود «وَ فَدَيْناهُ ...»

مفسّران در «ذبيح» و آن كسى كه مى بايستى قربانى شود اختلاف كرده و دو قول ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 302

گفته اند: يكى از دو قول اين است كه ذبيح حضرت اسحاق است ليكن آنچه از روايتها بيشتر فهميده مى شود اين است كه ذبيح حضرت اسماعيل بوده است و اين گفتار پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نيز آن را تأييد

مى كند كه فرمود:

أنا ابن الذّبيحين

من فرزند دو ذبيحم «1» و همچنين مؤيّد اين مطلب است گفتار خداى سبحان كه پس از داستان ذبح فرموده: وَ بَشَّرْناهُ بِإِسْحاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ در اين جا ناگزير مضاف محذوفى در تقدير است و اصل آن: و بشّرناه بوجود اسحق بوده است و كلمه «نبيّا» حالى است كه مقدّر شده است در آينده تحقّق يابد، يعنى اسحاق به وجود مى آيد در حالى كه پيامبرى او مقدّر شده است و عامل در حال همان كلمه وجود است نه فعل بشارت در عبارت: فبشّرناه و اين مورد مانند اين آيه است: فَادْخُلُوها خالِدِينَ «در بهشت در آييد جاودانه» (زمر/ 73). كلمه «صالحين» حال دوّمى است كه براى تمجيد و ستايش گفته شده است، زيرا هر پيامبرى ناچار از صالحان است.

وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحاقَ بركت خير و خوبيهايى را كه به آن دو عطا كرديم ثابت و دائمى قرار داديم. و ممكن است كه مراد زيادى فرزندان و دوام و بقاى آنها در قرنهاى متمادى تا روز قيامت باشد.

دو به يك ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 305

معناست.

ابن مسعود و اعمش، و إنّ ادريس و على ادراسين، خوانده اند و شايد در زبان سريانى براى زياد شدن «ياء» و «نون» معناى خاصّى باشد و اگر اين كلمه جمع مى بود مسلّما با الف و لام تعريف گفته مى شد. اين عبارت به صورت «آل يسين» نيز خوانده شده است.

در قرآن كلمه «آل» جداى از «ياسين» يافت شده است و جدا بودنش دلالت دارد كه «آل» هم چنان كه ابو على فارسى گفته است، لفظى است كه مصغّر آن اهيل است.

از ابن عبّاس نقل شده است كه مقصود از آل ياسين خاندان حضرت محمّد است، زيرا ياسين يكى از نامهاى آن حضرت است.

آرامش يابد]. (146)

و باز او را به سوى قوم يكصد هزار نفرى يا افزون بر آن، به رسالت فرستاديم. (147)

آنها ايمان آوردند ما هم آنها را تا مدت معلومى از مواهب زندگى بهره مند ساختيم. (148)

كه خالى از گياه و درخت باشد.- مقصود اين است كه او را، در حالى كه بيمار بود، در سرزمينى كه خالى از گياه و درخت بود افكنديم.-

شَجَرَةً مِنْ يَقْطِينٍ واژه «يَقْطِينٍ» به معناى هر گياهى است كه بدون ساقه روى زمين گسترده مى شود مانند بوته خربزه و خيار و برخى گويند: منظور بوته كدو تنبل است و فايده اش اين است كه مگس نزديك آن جمع نمى شود. پاره اى ديگر گويند:

زيتون است و بعضى گويند: مقصود موز است كه برگهايش او را مى پوشاند و شاخه هايش بر او سايه مى افكند و از ميوه هايش افطار مى كند.

وَ أَنْبَتْنا عَلَيْهِ اين عبارت به معناى: انبتنا فوقه، مى باشد. هم چنان كه خيمه بالاى سر انسان كشيده مى شود.

وَ أَرْسَلْناهُ إِلى مِائَةِ أَلْفٍ قتاده گفته است: خداوند او را به سوى مردم نينوا از

__________________________________________________

1- قال الزمخشرى: الظّاهر لبثه فيه حيّا الى يوم البعث: ظاهر عبارت اين است كه در حالى كه زنده بود در شكم ماهى تا روز بعث درنگ مى كرد. و أمّا ما نقل عن قتاده فهو خلاف الظّاهر لا يصار إليه ما لم يدلّ دليل عليه (و اما آنچه قتاده گفته است خلاف ظاهر است و تا دليلى بر آن دلالت نكند عبارت آن را نمى رساند).

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 308

سرزمين موصل فرستاد.

أَوْ يَزِيدُونَ مقصود اين است كه در نظر بيننده اى زيادتر مى آمد و هر گاه ناظرى به آنها مى نگريست، مى گفت تعداد آنها صد هزار يا بيشتر است. امام صادق عليه السلام «و يزيدون» با «واو» خوانده است.

فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلى حِينٍ آنها ايمان آوردند و توبه كردند بنا بر اين ما نيز آنها را تا رسيدن اجل طبيعيشان، از زندگى بهره مند

ساختيم. احتمال دارد كه يونس براى قوم ديگرى غير از قوم خودش و يا براى همان قوم اولى خودش، به رسالت فرستاده شده باشد.

خدا هستند.

أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ عبارت «أَمْ خَلَقْنَا» در اصل: بل أخلقنا ...،

بوده است يعنى آيا ما فرشتگان را دختر آفريديم و هنگامى كه ما آنها را آفريديم، مشركان شاهد و حاضر بودند؟ پس با اين كه نديده اند چگونه مى گويند آنها دخترند؟

مشركان با اين گفتارشان مرتكب سه گونه گناه شدند: اول اين كه خدا را جسم دانستند، زيرا تولّد فرزند مخصوص اجسام است، دوم اين كه خودشان را بر خداوند برترى دادند، زيرا پسر را براى خود اختيار كردند و دختر را براى خدا، سوم اين كه با دختر دانستن فرشتگان، آنها را پست و كوچك شمره اند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 310

أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِينَ كلمه «أصطفى» در اصل: أ اصطفى، بوده است كه همزه استفهام بر همزه وصل داخل شده و همزه وصل حذف شده است مانند اين شعر ذى الرّمه:

استحدث الرّكب عن اشياعهم خبرا ام راجع القلب من أطرا به طرب

در اين جا كلمه «استحدث» در اصل: أ استحدث، بوده است.

ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ چه چيز باعث شده است كه شما براى خدا به دختران حكم كنيد و براى خودتان به پسران.

أَ فَلا تَذَكَّرُونَ آيا انديشه نمى كنيد كه چنين سخنى را نگوييد.

أَمْ لَكُمْ سُلْطانٌ مُبِينٌ آيا حجت و دليلى از آسمان براى شما نازل شده است كه ملائكه دختران خدا هستند؟ بنا بر اين آن كتابى را كه در اين خصوص از آسمان براى شما فرستاده شده است بياوريد.

وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً و چون آنها گمان مى كردند كه فرشتگان، دختران خداوندند، با اين حرف جنسيّت جامع و همانندى براى خدا و فرشتگان، ثابت كردند. و چون

فرشتگان از ديده پنهانند و با چشم ديده نمى شوند، «جنّه» ناميده شده اند. برخى از مفسّران گويند: اين عبارت سخن زنديقان است كه مى گفتند:

خداوند خالق خير و شيطان خالق شرّ است.

وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ فرشتگان مى دانند كه آنها دروغ مى گويند و به سبب همين دروغ و تهمتشان براى عذاب در آتش احضار مى شوند.

سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ سپس خداوند خودش را از آنچه به او نسبت داده اند پاك و منزّه مى كند.

إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ اين عبارت، استثناى منقطع از «واو» در «يصفون» است، يعنى مشركان خداوند را به چنين چيزهايى توصيف مى كنند، ليكن مخلصان و بندگان خالص، خدا را از اين گونه صفتها پاك و منزّه مى دانند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 311

نتيجه اين كار خود را مى بينند. (175)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 312

آيا كافران براى عذاب ما شتاب مى كنند؟ (176)

امّا هنگامى كه عذاب ما در اطراف آنها فرود آيد صبحگاهان بدى خواهند داشت. (177)

و از آنها تا زمان معيّنى روى بگردان. (178)

و وضع آنها را بنگر، آنها هم بزودى نتيجه كار خود را مى بينند. (179)

پاك و منزّه است پروردگار تو، پروردگار مقتدر و بى همتا، از توصيفهايى كه آنها مى كنند. (180)

و سلام الهى بر رسولان. (181)

و حمد و ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. (182)

او را گمراه كنيد به جز كسى را كه به اختيار خود دوزخ را برگزيده است و مانند شما در آن مى سوزد.

وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ تقدير عبارت: و ما منّا ملك ...، بوده كه موصوف حذف شده و صفت به جاى آن آمده است. هم چنان كه شاعر گفته است: انا بن جلا و طلاع

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 313

الثّنايا «1» كه در تقدير انا بن رجل ... بوده است. و مقصود از «مقام معلوم» جايى است در آسمانها كه مقرّر شده فرشتگان در آن جا خداوند را عبادت كنند، يا مقصود اين است كه در عبادت مقام و اندازه معيّنى است كه خداوند به آنها دستور داده است و از آن تجاوز نمى كنند چنان كه در روايت آمده است كه بعضى از فرشتگان هميشه در سجودند و ركوع نمى كنند و بعضى در ركوعند و قيام نمى كنند.

لَنَحْنُ الصَّافُّونَ «صافّون» يعنى هميشه در حال صف هستيم و مقصود اين است كه با قدمهايمان براى نماز صف بسته ايم و يا معنا اين است كه با بالهاى خود در اطراف عرض صف بسته ايم و مؤمنان را دعا مى كنيم و يا منظور اين است كه در هوا صف بسته ايم و منتظر دستورهاى خداونديم.

برخى گويند: از هنگامى كه اين آيه نازل شد، مسلمانان در نماز صف بستند و هيچ ملّتى جز مسلمانان در نماز صف نمى بندند.

وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ مقصود از «مسبّحون» نمازگزاران، يا يادكنندگان خداوند به پاكى است.

وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ حرف «إن» در اين جا مخفّفه از مثقّله است و مقصود مشركان قريشند كه مى گفتند «لو أنّ عندنا ذكرا» اگر كتابى از كتابهاى رسولان

پيشين، مانند تورات و انجيل، پيش ما بود قطعا عبادت خود را خالص براى خدا انجام مى داديم و هيچ مخالفتى نمى كرديم. پس قرآن، كتابى كه بزرگترين كتابهاى آسمانى و در ميان آنها معجزه بود، براى مشركان آمد.

فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ پس آنها به قرآن كافر شدند و بزودى عاقبت و نتيجه كفر خود را خواهند دانست.

وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا ... مقصود از «كلمه، عبارت «إنّهم لهم المنصورون و إنّ جندنا

__________________________________________________

1- من فرزند مردى هستم كه شجاعت او آشكار است و براى كارهاى سخت برگزيده مى شد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 314

لهم الغالبون» مى باشد. هر چند اين عبارتها داراى كلمه هاى زيادى هستند ولى چون يك معنا را بيان مى كنند و به منزله يك كلمه هستند، خداوند آنها را كلمه ناميد.

إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ ضمير «هم» در «لهم» ضمير فصل است و مقصود نويد و مژده اى است كه خداوند به رسولان خود داده است كه آنها در دنيا و آخرت بر دشمنان خود پيروز مى شوند.

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ پس از آنها اعراض كن و تا زمان كمى از آنها رو بگردان و آن زمان، مدتى است كه از جنگ دست بر مى دارند.

وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ و به آنها و آنچه درباره آنها از قتل و اسارت در اين دنيا و عذاب دردناك در آخرت، انجام مى شود. بنگر و نگاه كن. و آنها هم بزودى آنچه را درباره تو از پيروزى در اين دنيا و ثواب و نعمتهاى آن دنيا، انجام مى شود، خواهند ديد.

مقصود از امر به ديدن وعده اى كه مورد انتظار است، در زمان حال، اين است كه آن «موعود منتظر» ناگزير اتّفاق مى افتد و وقوع آن نزديك است

و گويى جلو دو چشم تو است. در اين بيان تسليت و دلجويى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله است.

عرب عادت داشت كه براى غارت دشمنان، هنگام صبح يورش مى كرد و اين عبارت بر اساس عادت عربها گفته شده است و گويا عذابى كه به خانه آنها نازل مى شود سپاه دشمنى است كه به خانه آنها حمله كرده است و از چهار طرف براى غارت يورش آورده است. خداوند نيز عادت را بر اين گذاشته است كه امتها را هنگام صبح عذاب كند چنان كه فروده است: إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ «همانا وعده ايشان صبح است آيا صبح نزديك نيست» (هود/ 81).

معناى عبارت «فساء صباح المنذرين» اين است كه صبح انذار شدگان چه صبح بدى است و همچنين صبح مشركان.

وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ اين آيه تكرار شده است تا تسليت ديگرى براى پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 315

تأكيدى براى حصول وعده ها باشد و برخى از مفسّران گويند: مقصود از يكى، دنيا و از ديگرى، آخرت است.

وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ حذف مفعول در اين آيه فايده بسيارى دارد و بيانگر اين است كه [اى پيامبر] انواع شادمانى كه براى توست و انواع عذاب و ناگواريها كه براى كافران است، به اندازه اى است كه قابل توصيف نيست.

سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ چون عزّت مخصوص خداوند است كلمه «ربّ» به «العزّة» اضافه شده است و گويا فرموده است: ذوا العزّة، صاحب و مالك عزّت است و هيچ عزّتى براى كسى نيست مگر اين كه خداوند مالك آن است چنان كه مى فرمايد: وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ «هر كس

را كه بخواهد عزيز مى كند» (آل عمران/ 26) از على عليه السلام روايت شده است كه فرمود: هر كس مى خواهد پيمانه اجرش در روز قيامت كامل و پر باشد بايد آخرين گفتار وى در مجلسش اين باشد كه بگويد:

سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ ... «1» تا آخر سوره.

__________________________________________________

1-

من اراد أن يكتال بالمكيال الأوفى فليكن آخر كلامه فى مجلسه سبحان ربّك ربّ العزّة عمّا يصفون ...

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 316

را نچشيده اند. (8)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 318

ذكر چنان كه مى گويى: به مرد كريم و به نفس شريفى گذشتم و مقصودت از نفس شريف، همان مرد كريم است.

مقصود از «ذكر» يا شرف و عزت است يا تذكر و موعظه است يا بيان آنچه انسان به آن نياز دارد از قبيل احكام دينى و توحيد و نامبردن پيامبران و اخبار امتها و احوال قيامت.

بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ كافران مكه از قبول حق در نهايت تكبر و

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 319

مخالفت و دشمنى شديدند.

كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ اين عبارت تهديدى است براى كافرانى كه راه غرور و مخالفت و دشمنى را پيش گرفتند.

فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ هنگام وقوع عذاب و هلاك شدن فرياد مى زدند و استغاثه مى كردند ولى زمان آن گذشته بود. حرف «لا» در كلمه «لات» «لاء» مشبهه به ليس است و تاء تأنيث، براى تأكيد، بر آن افزوده شده است چنان كه براى تأكيد به حرف «ربّ» و «ثمّ» نيز افزوده مى شود (ربّت و ثمّت گفته شده) و در اين صورت حكم «لا» تغيير مى كند، زيرا تنها بر زمان داخل مى شود و فقط اسم و يا خبرش در عبارت مى آيد و هرگز هر دو با هم گفته نمى شوند. و تقدير آن چنين است: و لات الحين حين مناص و ليس الحين و حين مناص. و اگر «حين» را به رفع بخوانيم تقدير آن چنين است: و لات حين مناص حاصلا لهم. و واژه «مناص» به معناى «ملجأ» و پناهگاه است.

وَ قالَ الْكافِرُونَ خداوند براى آن كه شدت خشم خود را آشكار كند، كافران را به صيغه مفرد «قال» فرمود و با لفظ جمع «قالوا»

نفرمود. علاوه بر آن اين بيان دلالت دارد كه هيچ كس جرأت و جسارت چنين گفتارى را ندارد، مگر كافرى كه به كفر خود ادامه مى دهد.

أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً كلمه «جعل» در اين جا به معناى قرار دادن به حسب گفتار و ادعاست نه به حسب واقع، گويا كافران قريش مى گويند: او به گفتار و اعتقادش جماعتى را يكى مى كند.

إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ عُجابٌ به گمان آنها اين چيز بسيار شگفتى است كه تعدادى را يكى قرار مى دهد، وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ، «ملأ» اشراف و بزرگان قريش بودند كه پيش حضرت ابو طالب آمدند و خواستند از مجلس ابو طالب بيرون بروند، آنها بيست و پنج نفر

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 320

بودند، وليد بن مغيره كه بزرگترين آنها بود، ابو جهل، ابى بن خلف، برادرش اميه، عتبه، شبيه، و نضر بن حارث، پس به ابو طالب گفتند: ما پيش تو آمديم تا ميان ما و فرزند برادرت قضاوت كنى، زيرا او عقايد و عقلهاى ما را مسخره و استهزاء مى كند و خدايان ما را ناسزا مى گويد. پس ابو طالب گفت: اى پسر برادرم اينها خويشان تو هستند كه از تو پرسش مى كنند و مى گويند تو ما و خدايان ما را رها كن ما هم تو و خداى تو را رها مى كنيم. پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: آيا يك كلمه به من مى گوييد تا مالك و پادشاه عرب و عجم بشويد؟ ابو جهل گفت خدا پدرت را رحمت كند ما آن را و ده برابر آن را براى تو مى گوييم. پس فرمود بگوييد: لا اله الا اللَّه، آن گاه همگى بلند شدند و به

يكديگر گفتند برويد صبر و بردبارى پيشه كنيد. زيرا براى كار محمد صلّى اللَّه عليه و آله چاره اى نداريد.

روايت شده كه پيغمبر پس از اطلاع از گفتار قريش اندوهگين شد و سپس فرمود: اى عمو به خدا قسم اگر خورشيد را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند هرگز سخن خود را ترك نمى كنم. تا اين كه يا آن را اجرا كنم و يا به خاطر آن كشته شوم. آن گاه ابو طالب گفت: برو كارت را پى گيرى كن، به خدا سوگند هرگز تو را تنها نخواهم گذاشت.

حرف «أن» در عبارت «أن امشو» حرف تفسير است و به معناى كلمه «اى» است، زيرا بيرون رفتن اشراف قريش از مجلس گفتگو، متضمن گفتار و قولى است كه حرف «أن» آن را تفسير مى كند.

إِنَّ هذا لَشَيْ ءٌ يُرادُ اين امرى است كه اراده شده، يعنى خداى متعال آن را خواسته است و هر چه را كه خدا اراده كند، تخلف ناپذير است و چاره اى جز صبر در آن نيست.

برخى گويند: مقصود اين است، اين امرى كه ما از زياد شدن ياران محمد صلّى اللَّه عليه و آله مى بينيم چيزى است از بلاهاى روزگار كه به ما وارد شده و نمى توانيم از آن جدا ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 321

شويم.

وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ مقصود اين است كه در عبادت و تمسك به بتهايتان بردبار باشيد به طورى كه از آنها دور نشويد.

ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ مقصود از ملت اخير، يا حضرت عيسى و نصاراست كه آخرين ملت پيش از اسلام بودند، زيرا نصارا قائل به تثليث (اب، ابن، روح القدس) بودند و مى گفتند

خداوند سومين نفر از سه نفر است، يا منظور خود قريش است، يعنى ما از ملت قريش كه پدران ما بودند چنين چيزى را نشنيديم، و يا مراد اين است كه ما نشنيديم كه چنين چيزى در دوره آخر الزمان واقع شود. اين معنا در صورتى است كه جمله فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ حال براى «بهذا» باشد و مقصود اين است كه ما از كتابها و از كاهنان نشنيديم كه در آخر الزمان دين توحيد ظهور مى كند.

إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ اين حرف دروغى بيش نيست كه از پيش خود ساخته است.

سپس كافران قريش انكار مى كنند كه از ميان آنها و بزرگانشان تنها محمد صلّى اللَّه عليه و آله، بدون آنها، به نزول قرآن و مقام نبوت، اختصاص يابد و لذا گفتند: أ أنزل عليه الذكر من بيننا.

بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي، بلكه آنها از نزول قرآن در شك و ترديد و به سبب حسادت، بر خلاف عقيده خودشان، آن را اختلاق و دروغ مى گفتند.

بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذابِ بلكه آنها هنوز عذاب مرا نچشيده اند كه چنين گستاخيهايى مى كنند و هنگامى كه عذاب مرا بچشند، ترديد و حسادت آنها بر طرف مى شود.

قَبْلَ يَوْمِ الْحِسابِ (16)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 322

آن را دارند كه بدانند چه فردى شايسته تر به مقام نبوت است، پس از راههاى آسمان بالا روند. تا به عرش برسند و بر آن قرار گيرند و كارهاى جهان را اداره كنند و وحى را به هر كس كه پيامبرى برگزيده اند، فرو فرستند.

جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ سپس خداوند از وضعيت و عاقبت آنها خبر مى دهد و مى فرمايد: «جُنْدٌ ما هُنالِكَ» يعنى اينان سپاهيان ناچيزى بيش نيستند و از جمله كافران و گروه هايى هستند كه همواره عليه خدا و پيامبرانش حزب تشكيل مى دهند و بزودى، مانند احزاب پيش، شكست خواهند خورد، بنا بر اين از آنها باكى نداشته باش.

حرف «ما» در عبارت «جُنْدٌ ما» زايد است و به طريق سخريه و استهزاء به معناى استعظام است. چنان كه امرء القيس گفته است: و حديث ما على قصره «1».

اسم اشاره «هنالك» اشاره به موقعيتى است كه كافران خودشان را در آن قرار دادند و خود را براى گفتن چنين گفتار عظيمى شايسته دانستند، چنان كه به فردى كه عهده دار كارى بشود و شايستگى آن را نداشته باشد مى گويند: لست هنالك، تو شايسته آن مقام نيستى، برخى گويند: اشاره به قتلگاه آنهاست كه تفسير و تأويلش در جنگ بدر آشكار شد.

وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتادِ عبارت «ذُو الْأَوْتادِ» كنايه از ثبات و استحكام سلطنت فرعون است چنان كه اسود گفته است: و لقد غنوا فيها بأنعم عيشه- فى ظلّ ملك ثابت

__________________________________________________

1- گفتار يا نامه مهمى با كوتاهيش.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 324

الاوتاد «1».

برخى از مفسران گويند: اين صفت به مناسبت اين است كه مردم را با كوبيدن ميخ به بدنهاى آنها شكنجه مى كرد.

أُولئِكَ الْأَحْزابُ «اولئك» اشاره

به اين است كه آن احزابى را كه از سپاهيان شكست خورده قرار داديم همين گروه هايى هستند كه گفته شدند. (قوم عاد، فرعون، ثمود ...) و اين كافران قريش هم از آن گروه هايى هستند كه پيامبران را تكذيب كردند.

إِنْ كُلٌّ إِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ، خداوند در آيه پيش ضمن جمله خبرى، تكذيب آن گروه ها را به طور مبهم بيان كرده و سپس در اين آيه، ضمن جمله استثنايى، آن را توضيح داده كه هر يك از اين گروه ها تمام پيامبران را انكار كردند، زيرا هر گاه گروهى پيامبرى را انكار كند مانند اين است كه تمام آنها را انكار كرده است.

فَحَقَّ عِقابِ به سبب انكارشان واجب و لازم است كه آنها را آن طور كه شايسته عذابند، كيفر كنم.

وَ ما يَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَيْحَةً واحِدَةً اين كافران مكه انتظارى ندارند مگر يك صيحه آسمانى را.

ما لَها مِنْ فَواقٍ آن صيحه اى كه بازگشت و مهلتى براى آن نيست. كلمه «فواق» هم به فتح «فاء» و هم به ضم آن خوانده شده است يعنى هنگامى كه صيحه بيايد، به اندازه مدت فواق هم مهلت داده نمى شود. واژه فواق يا زمان دو دوشيدن شير از پستان است كه بسيار اندك است. و يا فاصله دو زمانى است كه حيوانى بچه اش را شير مى دهد و مقصود اين است كه هر گاه وقت صيحه بيايد، به اندازه اين مقدار از

__________________________________________________

1- مسلما آن مردم در آن سرزمين كه اكنون ويرانه است در سايه سلطنت و قدرت ثابت و آسايش زندگى مى كردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 325

زمان هم به تأخير نمى افتد. ابن عباس گفته است: براى آن صيحه بازگشت و رجوعى نيست. و

هنگامى كه مريض به صحت و سلامتى خود باز مى گردد. مى گويند: أفاق المريض و «فواق» از اين ماده است و فواق الناقة: زمانى است كه شير به پستان حيوان بر مى گردد. مقصود آيه شريفه اين است كه تنها يك صيحه است كه نه دو صيحه مى شود و نه برگشتى دارد.

عَجِّلْ لَنا قِطَّنا مقصود اين است كه قسمت و سهم ما را از عذابى كه وعده مى دهى زودتر بده و يا معنا اين است كه نامه اعمال ما را زودتر به ما بده تا آن را نگاه كنيم. و واژه «قط» به معناى: يك قسمت از چيزى است، زيرا «قط» به چيزى مى گويند كه از چيز ديگر جدا شده باشد و قطعه اى از آن باشد. و به همين سبب به نامه اى كه جايزه اى در آن نوشته باشد «قط» مى گويند، زيرا يك قطعه از كاغذ است.

أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ (24) فَغَفَرْنا لَهُ ذلِكَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآبٍ (25)

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 326

او را، با اين جريان، آزموده ايم، لذا از پروردگارش طلب آمرزش كرد و به سجده افتاد و توبه كرد. (24)

ما اين عمل را بر او بخشيديم و او پيش ما داراى مقامى والا و آينده اى نيك است. (25)

حشر آنها.

كُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ هر يك از كوه ها و پرندگان، به خاطر تسبيح داوود، تسبيح خداوند مى كردند، زيرا آنها به سبب تسبيح داوود بود كه تسبيح مى گفتند، و اين كه كلمه «اواب» به جاى مسبح قرار داده شده است، يا براى اين است كه آنها به ذكر تسبيح، بسيار رجوع مى كردند. و مراجعه كننده بسيار، «رجاع» است (و اين يك معناى اواب است) و يا مقصود اين است كه آنها به سبب رجوع بسيارشان به خشنودى خدا و ادامه تسبيح و ذكر او، بسيار توبه كننده اند (و اين هم معناى ديگر اواب است). برخى گويند: ضمير در «له» به خدا بر مى گردد يعنى حضرت داوود و كوه ها و پرندگان براى خدا بسيار تسبيح مى گفتند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 328

وَ شَدَدْنا مُلْكَهُ وَ آتَيْناهُ الْحِكْمَةَ او را در سلطنتش نيرومند و استوار ساختيم و به او حكمت را، كه همان زبور و علم به شرايع است، عطا كرديم، برخى گويند: هر كلامى كه موافق حق باشد حكمت است.

وَ فَصْلَ الْخِطابِ واژه «فصل» به معناى، مفصول است مانند ضرب الامير، كه ضرب به معناى مضروب است (و در حقيقت مصدر به معناى مفعول است) و آن كلامى است روشن و آشكار كه مخاطب آن كاملا مى فهمد و هيچ اشتباه و ابهامى براى او در آن نيست و يا به معناى: فاصل، است مانند صوم كه به معناى: صائم، است (و در حقيقت مصدر، به معناى فاعل است) و فردى كه صاحب رأى و فصل دهنده خطاب است، كسى است كه حق را از باطل و درست را از نادرست، جدا و مشخص مى كند. و «فصل خطاب»

همان سخن و كلامى است كه حضرت داوود در مورد قضاوت و حكومت و اداره مملكت مى فرمود. على عليه السلام فرموده است: فضل خطاب، عبارت از فرمايش آن حضرت

البيّنة على المدّعى و اليمين على المدّعى عليه

است. و اين قاعده فاصل ميان حق و باطل است. و برخى عبارت اما بعد را كه حضرت داوود پيش از آغاز سخن به كار مى برد، فضل خطاب دانسته اند. (زيرا حضرت داوود اوّلين فردى بوده است كه اين جمله را گفته است).

وَ هَلْ أَتاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ ظاهر عبارت استفهام است و مقصودش اين است كه آن خبر از خبرهاى عجيبى است كه نبايد پنهان بماند.

كلمه خصم در اين جا جمع و به معناى خصما مى باشد، اين كلمه هم براى مفرد و هم براى جمع به كار مى رود، مانند كلمه ضيف، زيرا در اصل مصدر است، مانند خصومت و در موردى كه از خصمان جمع اراده شده است، مقصود دو فرقه دشمن بوده است. چنان كه در آيه ديگر آمده است: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا، اين دو گروه با يكديگر دشمنند (حج/ 19) إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ كلمه «اذ» به وسيله فعل محذوف، منصوب است و تقدير آن

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 329

چنين است: و هل أتاك نبؤ تحاكم الخصم، حين «تسوّروا المحراب» يعنى آنها از ديوار محراب بالا رفتند و بر داوود وارد شدند. واژه «سور» به معناى ديوار بلند است و اين مانند عبارت: تسمّه است كه هنگام بالا رفتن از: سنام (كوهان شتر) گفته مى شود. و مانند تفزعه است كه هنگام به فزع آوردن به كار برده مى شود.

إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ جمله «اذ دخلوا» بدل از عبارت «اذ تسوّروا» مى باشد.

لا

تخف خصمان بغى بعضنا على بعض، كلمه خصمان خبر براى مبتداى محذوف است. و اصل آن «نحن خصمان» بوده است.

وَ لا تُشْطِطْ جور و ستم نكن، چنان كه شاعر گفته است. ألا يا لقومى قد أشطّت عوازلى. «1»

إِنَّ هذا أَخِي كلمه «أخى» يا بدل از «هذا» و يا خبر براى «ان» است و مقصود از برادر، يا برادر دينى است و يا در دوستى و محبت برادر است و يا انس و الفت.

فَقالَ أَكْفِلْنِيها آن ميش را به ملكيت من بده، و حقيقت «أَكْفِلْنِيها» اين است كه آن را در كفالت و سرپرستى من قرار ده، مانند كفالتى كه از اموال خود مى كنم.

وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ يا معنا اين است كه در حرف زدن و حجت آوردن و مجادله بر من پيروز مى شود و يا مقصود از «خطاب» خواستگارى كردن زن است چنان كه گويند: خطبها هو، مرد آن زن را خواستگارى كرد و گويند: خاطبنى خطابا يعنى او در خواستگارى بر من غلبه كرد، زيرا وى با آن زن ازدواج كرد، نه من بنا بر اين كلمه «نعجة» كنايه از زن است. هم چنان كه شاعر در اين شعر كلمه «شاة» را كنايه از زن آورده است: يا شاة ما قنص لمن حلت له حرمت علىّ وليتها لم تحرمى. «2»

__________________________________________________

1- اى قوم من براستى كه خانواده من ستم كرده اند.

2- اى گوسفند شكار نشده براى چه كسى حلال شده اى كه بر من حرام شده اى و اى كاش حرام نمى شدى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 330

قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ عبارت «لَقَدْ ظَلَمَكَ» جواب قسم محذوف است و كلمه سؤال مصدرى است كه به مفعول اضافه شده

است و چون «سؤال» متضمن معناى اضافه است به وسيله «الى» به مفعول دوم (نعاجه) متعدى شده است و گويا حضرت داود گفته است: باضافة نعجتك الى نعاجه، يعنى آن شخص كه از تو سؤال و در خواست كرده است كه يك ميش خود را به ميشهاى او اضافه كنى، به تو ستم كرده است.

وَ قَلِيلٌ ما هُمْ، حرف «ما» در اين عبارت زيادى است و مفهوم آن شگفتى و مبالغه در اندكى آنهاست.

وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ چون ظن و گمان قوى در چيزى مانند علم و يقين است، كلمه «ظن» كنايه از علم است و به جاى آن گفته شده است و در حقيقت آيه: علم داود، بوده است، يعنى داوود يقين كرد و دانست كه ما او را مورد آزمايش قرار داديم و ناگزير به همسر «اوريا» گرفتارش كرديم.

گويند: در زمان داوود عادت و رسم مردم اين بود كه مردى براى خاطر مرد ديگرى كه شيفته همسر او شده است، همسر خود را ترك مى كرد تا ديگرى بتواند با او ازدواج كند. و اتفاقا چشم داوود به همسر مردى به نام او ريا افتاد و شيفته او شد و از شوهرش خواست كه همسر خود را ترك كند، او هم از داوود شرم كرد كه قبول نكند و همسرش را طلاق داد و داوود با او ازدواج كرد و به اين سبب به داوود گفته شد: تو با اين جايگاه بلند و همسران بسيارى كه دارى، شايسته نبود از مردى كه تنها يك همسر دارد بخواهى كه او را ترك كند، برخى گويند كه اوريا از آن زن خواستگارى كرد و حضرت

داود هم خواستگارى كرد و خانواده آن زن حضرت داوود را برگزيدند.

از حضرت على عليه السلام روايت شده كه فرمود: كسى را پيش من نمى آورند كه بگويد داوود با همسر اوريا ازدواج كرده، مگر اين كه درباره او دو حد جارى

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 331

مى كنم، يكى براى توهين به مقام نبوت و يكى حد اسلام؟ «1» (براى افترا و دروغ نسبت به مؤمنى).

روايت شده كه اختلاف و محاكمه ميان دو فرشته بوده است. [كه براى آزمايش داوود به صورت دو انسان آمده بودند] و برخى گويند: آنها دو انسان بودند و اختلاف واقعا ميان آن دو بوده است، ولى در گوسفندها با هم شريك و مخلوط بودند، يكى از آنها توانگر و داراى همسران بسيار از كنيز و زنان آزاد با مهريه بوده است. و دومى فقير و بى چيز بوده و جز يك همسر، همسر ديگرى نداشته است. و آن توانگر از او خواسته است كه همسرش را ترك كند.

و چون آنها در زمانى غير از هنگامى كه داوود قضاوت و حكم مى كرد وارد شدند، داوود، ترسيد كه آنها تروريست باشند و علت اين كه مورد سرزنش و ملامت قرار گرفت اين بود كه پيش از اثبات حق، در قضاوت و صدور حكم، شتاب كرد و شايسته بود كه هنگام شنيدن ادعاى يكى از آنها از ديگرى هم پرسش مى كرد تا آنچه را كه مى خواهد بگويد.

مجاهد گفته است: داوود چهل روز در حال سجده بود و جز براى خواندن نمازهاى واجب و يا كارهاى ضرورى، سرش را از سجده بلند نمى كرد.

گاهى از: سجود، تعبير به ركوع مى شود. (بنا بر اين مقصود از: ركوع، همان

سجده است).

«عبث» قرار داده شده چنان كه كلمه هنيئا را به جاى مصدر قرار داده اند و «باطلا» صفت است، يعنى ما آسمان و زمين را آنچه را ميان آنهاست، براى بيهوده بودن نيافريديم، بلكه براى حق و درستى آشكارى آفريديم و آن اين است كه انسانها را آفريديم و به آنها خرد و نيروى تشخيص عطا كرديم و با تعيين تكليف منافع بزرگى به آنها ارائه داديم و براى كارهاى آنها پاداش آماده ساختيم.

ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا كلمه «ذلك» اشاره به باطل بودن آفرينش آسمان و زمين است. و كلمه «ظن» به معناى مظنون است، يعنى بيهوده بودن خلق آسمان و زمين كه بى حكمت و بى هدف صحيح باشد، گمان و مظنون كافران است و چون انكار كافران نسبت به بحث و برانگيختن، باعث مى شود كه آفرينش را عبث بدانند، خدا آنها را در موقعيتى قرار مى دهد كه گويا به چنين چيزى گمان دارند، زيرا اين پاداش و كيفر است كه باعث مى شود تا آفرينش جهان داراى حكمت باشد و كسى كه پاداش را انكار كند، حكمت آفرينش را انكار كرده است و كسى كه حكمت آفرينش جهان را انكار كند. آشكار است كه حق و منزلت خدا را نشناخته است.

أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا ... حرف «ام» منقطعه است و استفهام آن استفهام انكارى است و مقصود اين است كه اگر پاداش و كيفر كارها را باطل كنيم هر آينه افراد نيك و بد و نيكوكار و بدكار پيش خداوند مساوى و برابرند و كسى كه آنها را برابر و مساوى بداند حكيم نيست.

لِيَدَّبَّرُوا اين عبارت را «لتدبروا» به صورت مخاطب، نيز خوانده اند و معناى تدبر در

آيات، اين است كه در آنها تفكر و دقت نمايند و از پند و اندرزهاى آنها پند

ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 334

بگيرند. و كلمه مبارك، كه صفت كتاب (قرآن) است به معناى نفع و خير بسيار است.

او گذاشتيم. (37)

و گروه ديگرى (از شيطانها) را كه در غل و زنجير بودند در اختيار او قرار داديم. (38)

اين عطاى بى حساب ماست، به هر كه خواهى ببخش و از هر كه خواهى نگه دار. (39)

و براى او (سليمان) پيش ما مقامى ارجمند و سرانجامى نيك است. (40)

جوامع الجامع، ج 5، ص: 336

، اگر مالى به جاى گذاشت (بقره 180) و منظور از مال همان اسبانى هستند كه سليمان را به خود مشغول كردند. و «خيل» را «خير» گفته اند گويا اسبها براى اين كه خوبيهاى بسيارى در بر دارند، خود خير هستند. چنان كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله فرموده است:

خير و نيكى تا روز قيامت بر پيشانى اسبها بسته شده است. و همچنين به زيد الخيل، هنگامى كه بر پيامبر وارد شد و اسلام آورد، فرمود: تو زيد الخير هستى.

حَتَّى تَوارَتْ بِالْحِجابِ ضمير در كلمه «توارت» به «شمس» برمى گردد، يعنى خورشيد غروب كرد و كلمه توارى، از عبارت «توارى الملك بحجابه» به طور مجاز به معناى غروب آمده است و دليل اين كه ضمير «به شمس» بر مى گردد، ذكر كلمه «عشى» است كه پيش از آن آمده و ناچار براى مضمر يا بايد ذكرى شده باشد يا دليلى بر ذكر آن باشد. بعضى گويند: ضمير به «صافنات» بر مى گردد، يعنى سليمان بر اسبها نگاه مى كرد تا در حجاب شب، كه ظلمت و تاريكى است، پنهان شدند.

رُدُّوها عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْناقِ عبارت «فَطَفِقَ مَسْحاً» يعنى با شمشير شروع كرد به قطع كردن ساقها و گردنهاى آنها. هنگامى كه فردى با شمشير گردن ديگرى را قطع كند گويند: مسح علاوته و همچنين هنگامى كه نويسنده كتابى، اطراف كتاب را با شمشير ببرد و قطع كند، گويند مسح المسفر الكتاب. برخى از مفسران گويند: منظور اين است كه از روى مهربانى و شيفتگى دست به پاها و گردنهاى آنها كشيد. و سپس آنها را در راه خدا روانه جهاد كرد.

كلمه «سوق» جمع

«ساق» است. مانند: اسد، كه جمع اسد است عبارت «رُدُّوها عَلَيَّ» به عبارت محذوفى متصل مى شود و تقدير آن چنين است: قال ردوها علىّ و جواب آن نيز در تقدير است. چون ظاهر- امر كه اشتغال پيامبر خدا به امور دنياست تا نمازش قضا شود اقتضاى سؤال مى كند، فردى مى پرسد كه: سليمان چه گفت؟ و بعضى گفتند: سليمان براى تقرب به خدا و براى اين كه گوشت اسبها را صدقه بدهد، آنها را ذبح كرد. ترجمه جوامع الجامع، ج 5، ص: 337

بعضى از مفسران گويند: معناى «رُدُّوها عَلَيَّ» اين است كه از خدا خواست تا خورشيد را براى وى برگرداند و خداوند هم خورشيد را برايش برگرداند تا نماز بعد از ظهرش را كه قضا شده بود به جا آورد، بنا بر اين ضمير «هاء» در عبارت «ردّوها» به كلمه «شمس» بر مى گردد.

وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ ما سليمان را مورد آزمايش قرار داديم و به ناگواريهاى سختى گرفتار كرديم.

مفسران درباره «جسد» اختلاف كرده اند، برخى چنين گفته اند: روزى سليمان با خود گفت: امشب با همسرانم كه هفتاد نفر هستند همبستر مى شوم تا هر يك از آنها پسرى برايم بياورد كه در راه خدا شمشير بزند، ولى نگفت: ان شاء اللَّه و چون همبستر شد هيچ يك باردار نشدند جز يكى آن هم فرزند ناقصى به دنيا آورد و آن همان جسدى است كه روى تختش افكندند. و روايت شده كه پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

قسم به آن كه جان محمد در دست او است، اگر سليمان إن شاء اللَّه مى گفت، فرزندانى مى داشت كه سواره در راه خدا جهاد

مى كردند. «1»

ثُمَّ أَنابَ، سپس به سوى خدا بازگشت و توبه كرد و پيوسته با نماز و دعا به درگاه خداوند به او پناه مى برد.

برخى گويند: براى سليمان پسرى زاده شد و او از ترس شيطانها و ديوها او را، براى شير دادن، در ابرها گذاشت و از او خبرى نداشت تا اين كه مرده او را روى تختش گذاشتند و اين به سبب تنبيه او بود و خدا خواست به او بفهماند كه مواظبت نمى تواند از تقدير و سرنوشت جلوگيرى كند.